Αφορμή για την μετάφραση του εξαιρετικά ενδιαφέροντος άρθρου του Henry Johnston που ακολουθεί έδωσε ένα θεωρητικού χαρακτήρα άρθρο του στελέχους της ΛΑΕ Κώστα Λαπαβίτσα με τίτλο «Ηγεμονικός ανταγωνισμός Μεγάλων Δυνάμεων». Το άρθρο, όπως αντιλαμβάνομαι, επιχειρεί να λειτουργήσει ως ένα είδος πλατφόρμας εν όψει των ευρωεκλογών για το σχήμα που συμμετέχει σε αυτές υπό τον Γιάνη Βαρουφάκη, ασχολούμενο με το κύριο θέμα της συγκυρίας, τον πόλεμο στην Ουκρανία.

Το άρθρο, όπως υπονοεί και ο τίτλος, αντιμετωπίζει την σύγκρουση ως έναν ανταγωνισμό μεταξύ ιμπεριαλιστικών δυνάμεων, αν και—είναι η αλήθεια—οι απόψεις που διατυπώνει είναι όχι μόνο φτωχά επιχειρηματολογημένες και εν πολλοίς ατεκμηρίωτες, αλλά και με δειλό τρόπο διατυπωμένες, αντανακλώντας ενδεχομένως επιφυλάξεις του χώρου στον οποίον ανήκει ο συγγραφέας απέναντι στην κύρια θέση που επιχειρείται να υποστηριχθεί. Αν και διαφωνώ κάθετα με την κύρια θέση του άρθρου, εδώ δεν με ενδιαφέρει η αντίκρουσή της, αλλά το τράβηγμα της προσοχής στο—κατά τη γνώμη μου πάντα—κύριο πρόβλημα όσον αφορά την εκτίμηση του χαρακτήρα του Ουκρανικού πολέμου.

Ποιο είναι το βασικό χαρακτηριστικό του ιμπεριαλισμού σήμερα; Η ακραία χρηματιστικοποίηση του κεφαλαίου στις ιμπεριαλιστικές χώρες. Τεράστιες μάζες κεφαλαίων, η συντριπτική πλειοψηφία των οποίων ‘γεννάται’ μέσω σύγχρονων τεχνικών δανεισμού—παράγωγα επί παραγώγων, μόχλευση επί της μόχλευσης κ.ο.κ.—συνθέτουν ένα ανεξέλεγκτο και ανεπίδεκτο ελεγκτικών διαδικασιών τοπίο στις χρηματαγορές το οποίο οδηγεί το παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα από κρίση σε κρίση και από ‘φούσκα’ σε ‘φούσκα’ καθώς τα κεφάλαια αυτά μετακινούνται από κλάδο σε κλάδο και από χώρα σε χώρα. Οι δυνατότητες του σύγχρονου ιμπεριαλισμού (δηλαδή του σύγχρονου αναπτυγμένου καπιταλισμού) να επεκταθεί έχουν οδηγηθεί σε αδιέξοδο.

Για να ξεπεραστεί η οξυμένη κρίση, που η κάθε φορά εκδήλωσή της προκαλεί τρόμο στους ιθύνοντες των κυρίαρχων τάξεων—ας θυμηθούμε τον πανικό του 2008 σε μια κρίση δανεισμού που τράνταξε συθέμελα τις χρηματαγορές—η πιο καθαρή εκδοχή θα ήταν η διοχέτευση αυτών των λιμναζόντων κεφαλαίων προς κάποιες παραγωγικού χαρακτήρα δραστηριότητες. Αυτό θα έλυνε και τον γρίφο που αντιμετωπίζουν οι κεντρικές τράπεζες των ιμπεριαλιστικών κέντρων στις μέρες μας: Ή να ανεβάσουν τα επιτόκια στον αγώνα τιθάσευσης του πληθωρισμού προκαλώντας βαθύτατη κρίση—ενδεχομένως και θανατηφόρα—στο τραπεζικό σύστημα, καθώς οι τράπεζες έχουν αποθηκεύσει μεγάλο μέρος των διαθεσίμων τους σε ομόλογα και επ’ αυτών έχει κτιστεί ολόκληρος πύργος της Βαβέλ από παράγωγα προϊόντα στα οποία συμμετέχουν κάθε λογής τομείς του δευτερογενούς ή τριτογενούς τομέα, ή να ακολουθήσουν χαλαρές πολιτικές επιτοκίων ενθαρρύνοντας έτσι την αχαλίνωτη κερδοσκοπία μέσω δανεισμού και παραγώγων, η οποία γρηγορότερα από ό,τι αργά θα οδηγήσει σε νέα μεγαλύτερη κρίση.

Η λύση, ιδανική από κάθε άποψη για τον σύγχρονο αναπτυγμένο (και παρασιτικό) καπιταλισμό , θα ήταν αυτό που οι Αμερικανοί ονομάζουν «από-αποικιοποίηση της Ρωσίας»: Η διάλυση της αχανούς Ρωσικής Ομοσπονδίας και ο τεμαχισμός της σε δεκάδες μικρά και ανίσχυρα κράτη, στα οποία θα ακολουθούσε η επέλαση του σύγχρονου χρηματιστηκοποιημένου κεφαλαίου της Δύσης. Αν η Ρωσική Ομοσπονδία αποτελεί κατά τον σπινθηροβόλο Μπορέλ «βενζινάδικο με πυρηνικά», η διάλυσή της θα άφηνε τις ‘βενζίνες’ ως προίκα για τους δυτικούς κατοίκους του ‘κήπου’—για να θυμηθούμε ακόμη μία μπαρούφα του.

Με άλλα λόγια, εδώ έχουμε μια χώρα με ατελείωτους πλουτοπαραγωγικούς πόρους, πρώτη σε έκταση—και με τεράστια διαφορά—παγκοσμίως, συγκροτημένη από πάνω από 100 εθνότητες όπου λατρεύονται όλες οι υπάρχουσες θρησκείες. Αν η Δύση επιτύχει να την διαλύσει, το πρόβλημα της υπερσυγκέντρωσης χρηματικών μέσων λύνεται καθώς τα κεφάλαια που υπερχειλίζουν θα διοχετευτούν στην εκμετάλλευσή της—προφανώς νέο-αποικιακού χαρακτήρα. Θα ξεκινήσει νέος κύκλος καπιταλιστικής επέκτασης, με το τεράστιο αβαντάζ για τα Δυτικά κεφάλαια ότι η οργανική σύνθεση του κεφαλαίου στον Ρωσικό καπιταλισμό είναι πολύ χαμηλή και επομένως υπάρχουν τεράστια περιθώρια συγκέντρωσης και συγκεντροποίησης. Και επιπλέον, ως μπόνους, τα δυτικά κεφάλαια θα εισπράξουν την δυνατότητα εκμετάλλευσης ενός ιδιαίτερα ειδικευμένου και μορφωμένου εργατικού και επιστημονικού δυναμικού.

Καλύτερος κόσμος δεν μπορεί να υπάρξει για τον αναπτυγμένο δυτικό καπιταλισμό που έτσι θα πάρει αρκετές δεκαετίες παράταση στις κρισιακές διαδικασίες που γεννά η όξυνση των εσωτερικών αντιφάσεών του. Και αυτό θα αποτελέσει τεράστια ανακούφιση (και ευκαιρία αποκόμισης μυθωδών κερδών) για τις άρχουσες τάξεις της Δύσης—του ‘Κήπου’ κατά σπινθηροβόλο.

Έτσι ερμηνεύεται η αταλάντευτη επέκταση του ΝΑΤΟ προς ανατολάς εδώ και δεκαετίες, παρά την επίδειξη καλή θέλησης από την ρωσική άρχουσα τάξη που έφτασε μέχρι και να ζητήσει αφελώς να ενταχθεί και η Ρωσία στο ΝΑΤΟ, έτσι ερμηνεύεται και η ιδέα (που μάλλον πλέον οι Δυτικοί έχουν διακρίνει την ματαιότητά της) για ολική καταστροφή της ρωσικής οικονομίας—όπως ρητά διατύπωναν ότι ήταν το σχέδιο των κυρώσεων τόσο ο πρόεδρος Μπάιντεν όσο και ο υπουργός οικονομικών της Γαλλίας κατά το πρώτο τρίμηνο του 2022. Έτσι ερμηνεύεται και η σοβαρότατη βλάβη που έχουν αποδεχτεί να υφίστανται οι οικονομίες τους μια σειρά ιμπεριαλιστικές χώρες, όπως π.χ. η Γερμανία: Προσδοκούν πολλαπλάσιες αποδόσεις αν επιτύχουν οι μεθοδεύσεις τους.

Έτσι ερμηνεύεται και η αποφασιστική παρέμβαση των Αγγλο-Αμερικανών κατά της συμφωνίας της Κωνσταντινούπολης—και δεν είναι αλήθεια ότι το καθεστώς του Κιέβου έπαιζε θέατρο με την μονογραφή της, όπως υποστηρίζεται ακόμη και από τους ίδιους. Έτσι εξηγούνται και οι κινήσεις των ΗΠΑ στις Καυκάσιες χώρες, των οποίων τις πλήρεις συνέπειες δεν έχουμε ακόμη διακρίνει, έτσι εξηγείται και η υποστήριξη της δημιουργίας τζιχαντιστικών πόλων σε εθνότητες σύμμαχες της Ρωσίας ή που ήδη ανήκουν στην Ρωσική Ομοσπονδία. Ο στόχος είναι η διάλυση της και η επέλαση του σύγχρονου αποικιοκρατικού κεφαλαίου.

Καλά όλα αυτά, αλλά τι σχέση έχουν με το άρθρο του Κ. Λαπαβίτσα;

Ο Κ. Λαπαβίτσας αντιλαμβάνεται ότι η συγκυρία απαιτεί τοποθέτηση για τον χαρακτήρα του πολέμου στην Ουκρανία και επιλέγει μια προσέγγιση—είπαμε με δειλό τρόπο και όχι ανοικτά επιθετικό, όπως π.χ. κάνει το ΚΚΕ—που έχει γίνει δημοφιλής σε ορισμένους ‘αριστερούς’ κύκλους. Σύμφωνα με αυτούς, ο πόλεμος στην Ουκρανία είναι ιμπεριαλιστικός και οφείλεται στην γνωστή μας από τον Λένιν όξυνση της ανισόμετρης ανάπτυξης των αντιθέσεων κατά την εποχή του ιμπεριαλισμού. Σύμφωνα με αυτό το σχήμα—που χρησιμοποιείται έτσι ακριβώς, ως τυπικό σχήμα, κάνοντας τα κόκκαλα του Λένιν να τρίζουν—στην Ουκρανία έχουμε την προσπάθεια του Ρωσικού ιμπεριαλισμού να ανακόψει την κυριαρχία του Αμερικανικού ιμπεριαλισμού δεδομένου ότι πλέον ο Ρωσικός πόλος έχει ισχυροποιηθεί και θέλει να επεκταθεί προς νέες αγορές. Στην Ουκρανία, λέει ο Λαπαβίτσας, έχουμε πάλη ανάμεσα σε «Μεγάλες Δυνάμεις»–καινοφανής όρος από Μαρξιστική άποψη, ντρέπεται να πει ‘ιμπεριαλιστικές’—για την «ηγεμονία».

Εννοείται ότι μια προσέγγιση, όπως αυτή που μόλις σκιαγράφησα, απαιτεί μια σοβαρή ανάλυση του Ρωσικού ‘ιμπεριαλισμού’ αν θέλει, εννοείται, να πείσει για την αξιοπιστία της, πράγμα που γενικά αποφεύγουν οι υποστηρικτές της, του Κ. Λαπαβίτσα μη εξαιρουμένου. Αλλά, είπαμε, δεν είναι σκοπός αυτού του σχολίου η κριτική στην θεωρία της σύγκρουσης των δύο ιμπεριαλισμών στην Ουκρανία, που, όπως φαίνεται, υποστηρίζει και ο Κ. Λαπαβίτσας.

Στόχος εδώ είναι να τραβηχτεί η προσοχή στο κύριο χαρακτηριστικό του σύγχρονου ιμπεριαλισμού, την υπερ-χρηματιστικοποίηση και την υπερ-συσσώρευση χρηματιστικών και δανειακών κεφαλαίων που αναζητούν διέξοδο. Τι λέει ως προς αυτό ο Κ. Λαπαβίτσας;

Το γεγονός είναι ότι στο άρθρο του, αυτός παραδέχεται και περιγράφει—αν και με όχι εναργή τρόπο ούτε στην πληρότητά του—το φαινόμενο. Κυρίως αποφεύγει να εμβαθύνει στα παρασιτικά χαρακτηριστικά (που καθιστούν το φαινόμενο αυτό ιδιαίτερα επικίνδυνο) και δίνει την κύρια έμφαση στην τετριμμένη διαπίστωση ότι το κεφάλαιο αυτό δεν έχει πατρίδα. Επιπρόσθετα, δεν το αντιλαμβάνεται ως κεφάλαιο που λειτουργεί στο πλάι του παραγωγικού καπιταλιστικού συστήματος επιδιδόμενο σε κερδοσκοπικές χρηματιστικές δανειακές δραστηριότητες, αλλά αντίθετα το βλέπει ως κεφάλαιο που ενδυναμώνει το παραγωγικό καπιταλιστικό κεφάλαιο καθώς το ‘απελευθερώνει’ από το τραπεζικό κεφάλαιο. Έτσι καταφέρνει να προσπεράσει το κύριο πολιτικό συμπέρασμα που προκύπτει από την γιγάντωση αυτού του κεφαλαίου: Την επιταχυνόμενη επιθετικότητά του καθώς αγωνίζεται να ξεπεράσει τις όλο και οξύτερες κρίσεις που προκαλεί η μεγέθυνσή του σε αδηφάγο Γαργαντούα.

Αυτό φυσικά είναι εξαιρετικά ‘βολικό’ για να προσπεραστεί το ερώτημα για τον ρόλο αυτού του κεφαλαίου στον πόλεμο στην Ουκρανία. Αλλά έτσι ουσιαστικά αποκλείονται τα πολιτικά συμπεράσματα και μηδενίζεται η όποια αξία μπορεί να φέρει στη συζήτηση η επισήμανση για την λειτουργία αυτού του κεφαλαίου όταν εξετάζουμε την συγκυρία. Επομένως, με τον τρόπο αυτό γίνεται δυνατή η προσκόλληση στο τυπικό σχήμα των δύο ιμπεριαλισμών και το προσπέρασμα της κραυγαλέας πραγματικότητας. Όπως θάλεγε κάποιος θυμόσοφος παρατηρητής αυτής της ανάλυσης: ‘Μηδέν εις το πηλίκον’.

Είναι επομένως αναγκαία μια γενίκευση που θα αντιλαμβάνεται τον καπιταλιστικό κύκλο και θα εντάσσει την σύγχρονη φάση αυτού του κύκλου για τον αναπτυγμένο σε κατάσταση σαπίσματος καπιταλισμό σε ένα σοβαρό θεωρητικό πλαίσιο. Την κατεύθυνση προς μια τέτοια προσπάθεια προσπαθεί να αναδείξει το άρθρο του Henry Johnston που ακολουθεί, καθώς προτείνει ως ερμηνευτικό πλαίσιο τη θεωρία των καπιταλιστικών κύκλων που πρότεινε ο μαρξιστής Ιταλός θεωρητικός της πολιτικής οικονομίας Giovanni Arrighi. Εννοείται ότι για να γίνει αποδεκτή μια τέτοια ερμηνευτική προσέγγιση απαιτούνται πολύ σοβαρότερες εργασίες, αλλά παρ’ όλα αυτά το άρθρο[1] του Johnston παραμένει μια όαση στις ιδέες που κυκλοφορούν γύρω από την ερμηνεία των χαρακτηριστικών της σύγχρονης φάσης του αναπτυγμένου καπιταλισμού.

Κωστής Μηλολιδάκης

* * *

Ο Θάνατος των Καπιταλιστικών Αυτοκρατοριών: Η Κατάρρευση των ΗΠΑ Επαναλαμβάνει τον Προηγούμενο Κύκλο Καταρρεύσεων

Η στροφή από την καπιταλιστική επέκταση, την παραγωγή και το εμπόριο προς τον δανεισμό και την κερδοσκοπία σηματοδοτεί την απαρχή της παρακμής των ηγεμονικών δυνάμεων στο καπιταλιστικό σύστημα εδώ και αιώνες

Του Henry Johnston

Ένα από τα περίεργα χαρακτηριστικά του αμερικανικού τοπίου είναι το γεγονός ότι στις μέρες μας η χρηματιστικοποίηση [financialization] της οικονομίας καταδικάζεται ευρέως ως ανθυγιεινή, αλλά ελάχιστα γίνονται για να αντιστραφεί. Υπήρξε μια εποχή, πίσω στις δεκαετίες του 1980 και του ’90, όταν ο καπιταλισμός με κινητήρια δύναμη τον χρηματο-πιστωτικό τομέα υποτίθεται ότι θα εγκαινίαζε μια εποχή καλύτερης κατανομής κεφαλαίων και μιας πιο δυναμικής οικονομίας. Αυτή η άποψη δεν ακούγεται πλέον και τόσο συχνά.

Έτσι, αν ένα τέτοιο φαινόμενο αντιμετωπίζεται αρνητικά από τη συντριπτική πλειοψηφία, αλλά δεν διορθώνεται, τότε ίσως δεν πρόκειται απλώς για αποτυχία στη χάραξη πολιτικής, αλλά μάλλον για κάτι βαθύτερο—κάτι πιο ενδημικό στην ίδια τη δομή της καπιταλιστικής οικονομίας. Είναι βέβαια δυνατό να αποδώσει κάποιος την ευθύνη για αυτή την κατάσταση στα βήματα που κάνει η σημερινή φουρνιά των κυνικών και διψασμένων για εξουσία ελίτ και να σταματήσει εκεί την ανάλυσή του. Αλλά μια εξέταση της ιστορίας αποκαλύπτει επαναλαμβανόμενες περιπτώσεις χρηματιστικοποίησης που παρουσιάζουν αξιοσημείωτες ομοιότητες, γεγονός που προσκαλεί στο συμπέρασμα ότι ίσως η δυσχερής θέση της αμερικανικής οικονομίας τις τελευταίες δεκαετίες να μην αποτελεί εξαίρεση και ότι η διαρκώς αυξανόμενη ισχύς της Wall Street να ήταν κατά κάποιον τρόπο προδιαγεγραμμένη.

Παρουσίαση του Giovanni Arrighi: Η χρηματιστικοποίηση ως κυκλικό φαινόμενο

Σε αυτό το πλαίσιο αξίζει να επανεξετάσουμε το έργο του Ιταλού θεωρητικού της πολιτικής οικονομίας και ιστορικού του παγκόσμιου καπιταλιστικού συστήματος Giovanni Arrighi (1937-2009). Ο Arrighi, ο οποίος συχνά απλουστευτικά κατατάσσεται ως μαρξιστής ιστορικός, μια ετικέτα πολύ περιοριστική δεδομένης της ευρύτητας του έργου του, διερεύνησε την προέλευση και την εξέλιξη των καπιταλιστικών συστημάτων που χρονολογούνται από την Αναγέννηση και έδειξε πώς επαναλαμβανόμενες φάσεις χρηματοπιστωτικής επέκτασης και κατάρρευσης στηρίζουν ευρύτερες γεωπολιτικές αναδιαμορφώσεις. Κεντρική θέση στη θεωρία του κατέχει η άποψη ότι ο κύκλος της ανόδου και της πτώσης κάθε διαδοχικού ηγεμόνα καταλήγει σε μια κρίση χρηματιστικοποίησης. Αυτή η φάση της χρηματιστικοποίησης είναι που διευκολύνει τη μετάβαση στον επόμενο ηγεμόνα.

Ο Arrighi χρονολογεί την απαρχή αυτής της κυκλικής διαδικασίας στις ιταλικές πόλεις-κράτη του 14ου αιώνα, μια εποχή που αποκαλεί γέννηση του σύγχρονου κόσμου. Ξεκινώντας από το πάντρεμα του γενοβέζικου κεφαλαίου με την ισπανική ισχύ που παρήγαγε τις μεγάλες ανακαλύψεις, παρακολουθεί αυτή την πορεία μέσω του Άμστερνταμ, του Λονδίνου και, τέλος, των Ηνωμένων Πολιτειών.

Σε κάθε περίπτωση, ο κύκλος είναι μικρότερος και κάθε νέος ηγεμόνας είναι μεγαλύτερος, πιο πολύπλοκος και πιο ισχυρός από τον προηγούμενο. Και, όπως αναφέραμε παραπάνω, κάθε ένας καταλήγει σε μια κρίση χρηματιστικοποίησης που σηματοδοτεί το τελικό στάδιο της ηγεμονίας. Αλλά αυτή η φάση γονιμοποιεί επίσης το έδαφος στο οποίο θα φυτρώσει ο επόμενος ηγεμόνας, χαρακτηρίζοντας έτσι τη χρηματιστικοποίηση ως προάγγελο μιας επικείμενης αλλαγής ηγεμονίας. Ουσιαστικά, η ανερχόμενη δύναμη αναδύεται εν μέρει κάνοντας χρήση των οικονομικών πόρων της χρηματιστικοποιημένης και φθίνουσας δύναμης.

Ο Arrighi εντόπισε ένα πρώτο κύμα χρηματιστικοποίησης που ξεκίνησε γύρω στο 1560, όταν οι επιχειρηματίες της Γένοβας αποσύρθηκαν από το εμπόριο και εξειδικεύτηκαν στα χρηματοπιστωτικά, δημιουργώντας έτσι συμβιωτικές σχέσεις με το Βασίλειο της Ισπανίας. Το επόμενο κύμα ξεκίνησε γύρω στο 1740, όταν οι Ολλανδοί άρχισαν να αποσύρονται από το εμπόριο για να γίνουν “οι τραπεζίτες της Ευρώπης“. Η χρηματιστικοποίηση στη Μεγάλη Βρετανία, την οποία θα εξετάσουμε παρακάτω, εμφανίστηκε γύρω στα τέλη του 19ου αιώνα- για τις Ηνωμένες Πολιτείες, ξεκίνησε τη δεκαετία του 1970.

Ο ίδιος ορίζει την ηγεμονία ως “τη δύναμη ενός κράτους να ασκεί λειτουργίες ηγεσίας και διακυβέρνησης πάνω σε ένα σύστημα κυρίαρχων κρατών“. Κεντρικό ρόλο σε αυτή την έννοια παίζει η ιδέα ότι ιστορικά αυτός ο τρόπος διακυβέρνησης συνδέεται με τον μετασχηματισμό του τρόπου με τον οποίο λειτουργεί το ίδιο το σύστημα σχέσεων μεταξύ των κρατών και επίσης ότι αποτελείται τόσο από αυτό που θα ονομάζαμε γεωπολιτική κυριαρχία όσο και από ένα είδος πνευματικής και ηθικής ηγεσίας. Η ηγεμονική δύναμη όχι μόνο ανεβαίνει στην κορυφή εν μέσω του ανταγωνισμού μεταξύ των κρατών, αλλά στην πραγματικότητα σφυρηλατεί το ίδιο το σύστημα προς το συμφέρον της. Το κλειδί σε αυτή την ικανότητα επέκτασης της ισχύος του ίδιου του ηγεμόνα είναι η ικανότητα να μετατρέπει τα εθνικά του συμφέροντα σε διεθνή συμφέροντα.

Οι παρατηρητές της σημερινής αμερικανικής ηγεμονίας θα αναγνωρίσουν [εδώ] τον μετασχηματισμό του παγκόσμιου συστήματος προς όφελος των αμερικανικών συμφερόντων. Η διατήρηση μιας ιδεολογικά φορτισμένης ‘βασισμένης σε κανόνες’ τάξης πραγμάτων—φαινομενικά προς όφελος όλων—ταιριάζει απόλυτα στην κατηγορία της συγχώνευσης εθνικών και διεθνών συμφερόντων. Εν τω μεταξύ, ο προηγούμενος ηγεμόνας, οι Βρετανοί, είχαν τη δική τους εκδοχή που ενσωμάτωνε τόσο πολιτικές ελεύθερου εμπορίου όσο και μια αντίστοιχη ιδεολογία που έδινε έμφαση στον πλούτο των εθνών έναντι της εθνικής κυριαρχίας.

Επιστρέφοντας στο ζήτημα της χρηματιστικοποίησης, η αρχική κατανόηση της εποχιακής πτυχής της προήλθε αρχικά από τον Γάλλο ιστορικό Fernand Braudel, του οποίου ο Arrighi ήταν μαθητής. Ο Braudel παρατήρησε ότι η άνοδος της χρηματοπιστωτικής [finance] ως κυρίαρχης καπιταλιστικής δραστηριότητας μιας δεδομένης κοινωνίας ήταν σημάδι της επικείμενης παρακμής της.

Ο Arrighi υιοθέτησε αυτή την προσέγγιση και, στο μείζον έργο του με τίτλο “Ο μακρύς εικοστός αιώνας“, ανέπτυξε τη θεωρία του για το κυκλικό μοτίβο της ανόδου και της κατάρρευσης εντός του καπιταλιστικού συστήματος, το οποίο ονόμασε “συστημικό κύκλο συσσώρευσης“. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, η περίοδος της ανόδου βασίζεται στην επέκταση του εμπορίου και της παραγωγής. Αλλά αυτή η φάση φτάνει τελικά στην ωριμότητα, οπότε γίνεται πιο δύσκολο να επανεπενδυθεί κερδοφόρα το κεφάλαιο για περαιτέρω επέκταση. Με άλλα λόγια, οι οικονομικές δραστηριότητες που ώθησαν την ανερχόμενη δύναμη στην κορύφωση της κυριαρχίας της γίνονται όλο και λιγότερο κερδοφόρες, καθώς ο ανταγωνισμός εντείνεται και, σε πολλές περιπτώσεις, μεγάλο μέρος της πραγματικής οικονομίας χάνεται σε περιφερειακές δραστηριότητες, όπου οι μισθοί είναι χαμηλότεροι. Οι αυξανόμενες διοικητικές δαπάνες και το κόστος διατήρησης ενός διαρκώς επεκτεινόμενου στρατού συμβάλλουν επίσης σε αυτό.

Αυτό οδηγεί στην εμφάνιση αυτού που ο Arrighi αποκαλεί ‘κρίση σήματος’, δηλαδή μιας οικονομικής κρίσης που σηματοδοτεί τη μετάβαση από τη συσσώρευση μέσω της υλικής επέκτασης στη συσσώρευση μέσω της χρηματοπιστωτικής επέκτασης. Αυτό που ακολουθεί είναι μια φάση που χαρακτηρίζεται από τη χρηματοπιστωτική διαμεσολάβηση και την κερδοσκοπία. Ένας άλλος τρόπος για να το σκεφτούμε αυτό είναι ότι, έχοντας χάσει την πραγματική βάση της οικονομικής του ευημερίας, ένα έθνος στρέφεται στον χρηματοπιστωτικό τομέα ως το τελικό οικονομικό πεδίο στο οποίο μπορεί να διατηρηθεί η ηγεμονία. Η φάση της χρηματιστικοποίησης χαρακτηρίζεται έτσι από μια υπερβολική έμφαση στις χρηματοπιστωτικές αγορές και τον χρηματοπιστωτικό τομέα.

Πώς η χρηματιστικοποίηση καθυστερεί το αναπόφευκτο

Ωστόσο, η διαβρωτική φύση της χρηματιστικοποίησης δεν είναι άμεσα εμφανής—στην πραγματικότητα συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο. Ο Arrighi καταδεικνύει πώς η στροφή στη χρηματιστικοποίηση, η οποία είναι αρχικά αρκετά προσοδοφόρα, μπορεί να προσφέρει μια προσωρινή και απατηλή ανάπαυλα από την πορεία της παρακμής, αναβάλλοντας έτσι την έναρξη της τελικής κρίσης. Για παράδειγμα, ο κατεστημένος ηγεμόνας της εποχής, η Μεγάλη Βρετανία, ήταν η χώρα που επλήγη περισσότερο από τη λεγόμενη Μακρά Ύφεση του 1873-1896, μια παρατεταμένη περίοδο κακοδαιμονίας που είδε τη βιομηχανική ανάπτυξη της Βρετανίας να επιβραδύνεται και το οικονομικό της κύρος να μειώνεται. Ο Arrighi την προσδιορίζει ως “κρίση σήματος” – το σημείο του κύκλου όπου χάνεται η παραγωγική ζωτικότητα και αρχίζει η χρηματιστικοποίηση.

Και όμως, όπως ο Arrighi παραθέτει από το βιβλίο του David Landes “The Unbound Prometheus” του 1969, «ως δια μαγείας, ο τροχός γύρισε». Τα τελευταία χρόνια του αιώνα, οι επιχειρήσεις βελτιώθηκαν ξαφνικά και τα κέρδη αυξήθηκαν. «Η εμπιστοσύνη επέστρεψε—όχι η σποραδική, φευγαλέα εμπιστοσύνη των σύντομων ανόδων που είχαν διανθίσει την κατήφεια των προηγούμενων δεκαετιών, αλλά μια γενική ευφορία που είχε να επικρατήσει από… τις αρχές της δεκαετίας του 1870….. Σε όλη τη Δυτική Ευρώπη, τα χρόνια αυτά ζουν στη μνήμη ως οι παλιές καλές μέρες—η Εδουαρδιανή εποχή, la belle époque». Όλα έμοιαζαν και πάλι σωστά.

Ωστόσο, δεν υπάρχει τίποτα μαγικό στην ξαφνική αποκατάσταση των κερδών, εξηγεί ο Arrighi. Αυτό που συνέβη είναι ότι «καθώς η βιομηχανική της υπεροχή μειωνόταν, ο χρηματοπιστωτικός της τομέας θριάμβευε και οι υπηρεσίες της ως μεταφορέα, εμπόρου, μεσίτη ασφαλίσεων και διαμεσολαβητή στο παγκόσμιο σύστημα πληρωμών έγιναν πιο απαραίτητες από ποτέ».

Με άλλα λόγια, υπήρξε μεγάλη επέκταση της χρηματοπιστωτικής κερδοσκοπίας. Αρχικά μεγάλο μέρος του διευρυνόμενου χρηματοοικονομικού εισοδήματος προερχόταν από τόκους και μερίσματα που προέκυπταν από προηγούμενες επενδύσεις. Αλλά όλο και περισσότερο ένα σημαντικό μέρος χρηματοδοτήθηκε από αυτό που ο Arrighi αποκαλεί «εγχώρια μετατροπή του εμπορευματικού κεφαλαίου σε χρηματικό κεφάλαιο». Εν τω μεταξύ, καθώς το πλεονάζον κεφάλαιο μετακινήθηκε από το εμπόριο και την παραγωγή, οι πραγματικοί μισθοί στη Βρετανία άρχισαν να μειώνονται από τα μέσα της δεκαετίας του 1890—μια αντιστροφή της τάσης των τελευταίων πέντε δεκαετιών. Μια πλουσιότερη οικονομική και επιχειρηματική ελίτ εν μέσω μιας συνολικής μείωσης των πραγματικών μισθών είναι κάτι που θα πρέπει να χτυπήσει ένα καμπανάκι στους παρατηρητές της σημερινής Αμερικανικής οικονομίας.

Ουσιαστικά, αγκαλιάζοντας τη χρηματιστικοποίηση, η Βρετανία έπαιξε το τελευταίο χαρτί που είχε για να αποτρέψει την παρακμή της αυτοκρατορίας της. Από εκεί και πέρα, θα βρισκόταν η καταστροφή του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου και η επακόλουθη αστάθεια του Μεσοπολέμου, μια εκδήλωση αυτού που ο Arrighi αποκαλεί “συστημικό χάος” – ένα φαινόμενο που γίνεται ιδιαίτερα ορατό κατά τη διάρκεια κρίσεων-σημάτων και τελικών κρίσεων.

Ιστορικά, παρατηρεί ο Arrighi, αυτές οι καταρρεύσεις έχουν συνδεθεί με την κλιμάκωση σε απ’ ευθείας πολεμικές συγκρούσεις—συγκεκριμένα, με τον τριακονταετή πόλεμο (1618-48), τους ναπολεόντειους πολέμους (1803-15) και τους δύο παγκόσμιους πολέμους. Είναι ενδιαφέρον, και κάπως αντίθετο με τη διαίσθηση, ότι σε αυτούς τους πολέμους συνήθως δεν βρέθηκαν σε αντίπαλες πλευρές ο κατεστημένος ηγεμόνας και ο διεκδικητής (με αξιοσημείωτη εξαίρεση τους Αγγλο-Ολλανδικούς ναυτικούς πολέμους). Αντίθετα, ήταν συνήθως οι ενέργειες άλλων ανταγωνιστών που επιτάχυναν την άφιξη της τελικής κρίσης. Αλλά ακόμη και στην περίπτωση των Ολλανδών και των Βρετανών, η σύγκρουση συνυπήρξε με τη συνεργασία, καθώς οι Ολλανδοί έμποροι έστρεφαν όλο και περισσότερο τα κεφάλαιά τους στο Λονδίνο, όπου απέφεραν καλύτερες αποδόσεις.

Η Wall Street και η κρίση του τελευταίου ηγεμόνα

Η διαδικασία της χρηματιστικοποίησης που προέκυψε από μια κρίση σήματος επαναλήφθηκε με εκπληκτικές ομοιότητες στην περίπτωση του διαδόχου της Βρετανίας, των ΗΠΑ. Η δεκαετία του 1970 ήταν μια δεκαετία βαθιάς κρίσης για τις ΗΠΑ, με υψηλά επίπεδα πληθωρισμού, αποδυνάμωση του δολαρίου μετά την εγκατάλειψη της μετατρεψιμότητας σε χρυσό το 1971 και, ίσως το σημαντικότερο, την απώλεια της ανταγωνιστικότητας της αμερικανικής μεταποίησης. Με ανερχόμενες δυνάμεις όπως η Γερμανία, η Ιαπωνία και, αργότερα, η Κίνα, ικανές να τις ξεπεράσουν σε επίπεδο παραγωγής, οι ΗΠΑ έφτασαν στο ίδιο σημείο καμπής και, όπως και οι προκάτοχοί τους, στράφηκαν στη χρηματιστικοποίηση. Η δεκαετία του 1970 ήταν, σύμφωνα με την ιστορικό Τζούντιθ Στάιν, η «κομβική δεκαετία» που «σφράγισε τη μετάβαση σε ολόκληρη την κοινωνία από τη βιομηχανία στη χρηματοδότηση, από το εργοστάσιο στο χρηματιστήριο».

Αυτό, εξηγεί ο Arrighi, επέτρεψε στις ΗΠΑ να προσελκύσουν τεράστια ποσά κεφαλαίων και να κινηθούν προς ένα μοντέλο ελλειμματικής χρηματοδότησης—μια αυξανόμενη υπερχρέωση της αμερικανικής οικονομίας και του κράτους προς τον υπόλοιπο κόσμο. Αλλά η χρηματιστικοποίηση επέτρεψε επίσης στις ΗΠΑ να ξανα-τονώσουν την οικονομική και πολιτική τους ισχύ στον κόσμο, ιδίως καθώς το δολάριο εδραιώθηκε ως παγκόσμιο αποθεματικό νόμισμα. Αυτή η αναστολή έδωσε στις ΗΠΑ την ψευδαίσθηση της ευημερίας στα τέλη της δεκαετίας του 1980 και τη δεκαετία του ’90, όταν, όπως λέει ο Arrighi «υπήρχε αυτή η ιδέα ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες είχαν ‘επιστρέψει’». Αναμφίβολα, η κατάρρευση του κύριου γεωπολιτικού αντίπαλού τους, της Σοβιετικής Ένωσης, συνέβαλε σε αυτή τη ζωηρή αισιοδοξία και την αίσθηση ότι ο δυτικός νεοφιλελευθερισμός είχε δικαιωθεί.

Ωστόσο, κάτω από την επιφάνεια, οι τεκτονικές πλάκες της παρακμής εξακολουθούσαν να σπρώχνονται με ένταση, καθώς οι ΗΠΑ εξαρτώνταν όλο και περισσότερο από την εξωτερική χρηματοδότηση και εντατικοποιούσαν με αυξανόμενους ρυθμούς τη μόχλευση πάνω σε ένα συνεχώς ελαττωνόμενο κομμάτι της πραγματικής οικονομικής δραστηριότητας, η οποία μεταφερόταν ταχύτατα στο εξωτερικό και αποψιλωνόταν. Καθώς ανέβαινε η επιρροή της Wall Street πολλές βασικές αμερικανικές οικονομικές μονάδες ουσιαστικά απογυμνώθηκαν από τα πάγιά τους για χάρη του χρηματοπιστωτικού κέρδους.

Αλλά, όπως επισημαίνει ο Arrighi, η χρηματιστικοποίηση απλώς καθυστερεί το αναπόφευκτο, πράγμα που αποκαλύφθηκε εντελώς με τα γεγονότα που επακολούθησαν στις ΗΠΑ. Μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1990, η ίδια η χρηματιστικοποίηση είχε αρχίσει να δυσλειτουργεί, ξεκινώντας με την ασιατική κρίση του 1997 και το επακόλουθο σκάσιμο της φούσκας των dotcom[2], και συνεχίζοντας με τη μείωση των επιτοκίων που θα διόγκωνε τη φούσκα των ακινήτων που έσκασε τόσο θεαματικά το 2008. Έκτοτε, ο καταρράκτης των ανισορροπιών στο χρηματοπιστωτικό σύστημα απλώς επιταχύνθηκε και ήταν μόνο μέσω ενός συνδυασμού ολοένα και πιο απελπισμένων χρηματοπιστωτικών ταχυδακτυλουργιών—φουσκώνοντας τη μία φούσκα μετά την άλλη—και του απροκάλυπτου πειθαναγκασμού που κατάφεραν οι ΗΠΑ να παρατείνουν την ηγεμονία τους ακόμη και λίγο περισσότερο από την ώρα της.

Το 1999, ο Arrighi, σε ένα άρθρο που συνέγραψε μαζί με την Αμερικανίδα ερευνήτρια Beverly Silver, συνόψισε το αδιέξοδο της εποχής. Έχει περάσει ένα τέταρτο του αιώνα από τότε που γράφτηκαν αυτά τα λόγια, αλλά θα μπορούσαν κάλλιστα να έχουν γραφτεί την περασμένη εβδομάδα:

«Η παγκόσμια χρηματοπιστωτική επέκταση της τελευταίας πάνω κάτω εικοσαετίας δεν είναι ούτε ένα νέο στάδιο του παγκόσμιου καπιταλισμού ούτε ο προάγγελος μιας ‘επερχόμενης ηγεμονίας των παγκόσμιων αγορών’. Αντίθετα, είναι το πιο σαφές σημάδι ότι βρισκόμαστε εν μέσω μιας κρίσης ηγεμονίας. Ως τέτοια, η επέκταση μπορεί να αναμένεται ότι θα είναι ένα προσωρινό φαινόμενο που θα τελειώσει λιγότερο ή περισσότερο καταστροφικά… Αλλά η τύφλωση που οδήγησε τις κυρίαρχες ομάδες των [ηγεμονικών κρατών του παρελθόντος] να μπερδέψουν το ‘φθινόπωρο’ με μια νέα ‘άνοιξη’ της… εξουσίας τους συνετέλεσε ώστε το τέλος να έρθει νωρίτερα και πιο καταστροφικά απ’ ό,τι θα συνέβαινε διαφορετικά… Μια παρόμοια τύφλωση είναι ολοφάνερη και σήμερα».

Ένας πρώιμος προφήτης ενός πολυπολικού κόσμου

Στο ύστερο έργο του, ο Arrighi έστρεψε την προσοχή του στην Ανατολική Ασία και εξέτασε τις προοπτικές για τη μετάβαση στην επόμενη ηγεμονία. Από τη μία πλευρά, αναγνώρισε την Κίνα ως τον λογικό διάδοχο της αμερικανικής ηγεμονίας. Ωστόσο, ως αντίβαρο σε αυτό, δεν έβλεπε ότι ο κύκλος που περιέγραψε θα συνεχιζόταν στο διηνεκές και πίστευε ότι θα ερχόταν ένα σημείο όπου δεν θα ήταν πλέον δυνατό να δημιουργηθεί ένα κράτος με μεγαλύτερες και πιο ολοκληρωμένες οργανωτικές δομές. Ενδεχομένως, υπέθεσε, οι ΗΠΑ αντιπροσωπεύουν ακριβώς αυτή την επεκτατική καπιταλιστική δύναμη που έχει οδηγήσει την καπιταλιστική λογική στα γήινα όριά της.

Ο Arrighi θεωρούσε επίσης ότι ο συστημικός κύκλος της συσσώρευσης είναι ένα φαινόμενο εγγενές στον καπιταλισμό και δεν μπορεί να εφαρμοστεί σε προ-καπιταλιστικές εποχές ή σε μη-καπιταλιστικούς σχηματισμούς. Μέχρι το 2009, όταν πέθανε, η άποψη του Arrighi ήταν ότι η Κίνα παρέμενε μια αποφασιστικά μη-καπιταλιστική κοινωνία της αγοράς. Το πώς θα εξελισσόταν παρέμενε ένα ανοιχτό ερώτημα.

Αν και ο Arrighi δεν ήταν δογματικός ως προς τον τρόπο που θα διαμορφωθεί το μέλλον και δεν εφάρμοσε τις θεωρίες του ντετερμινιστικά, ιδίως όσον αφορά τις εξελίξεις των τελευταίων δεκαετιών, μίλησε εμφατικά για αυτό που στη σημερινή γλώσσα θα μπορούσε να ονομαστεί ως η αναγκαιότητα της αποδοχής ενός πολυπολικού κόσμου. Σε άρθρο τους το 1999, ο ίδιος και η Silver προέβλεπαν ότι «μια λίγο πολύ επικείμενη πτώση της Δύσης από τα δεσποτικά ύψη του παγκόσμιου καπιταλιστικού συστήματος είναι δυνατή, ακόμη και πιθανή».

Οι ΗΠΑ, πιστεύουν, «έχουν ακόμη μεγαλύτερες δυνατότητες από ό,τι η Βρετανία πριν από έναν αιώνα να μετατρέψουν την παρακμάζουσα ηγεμονία τους σε εκμεταλλευτική κυριαρχία». Αν το σύστημα τελικά καταρρεύσει, «αυτό θα γίνει κυρίως λόγω της αντίστασης των ΗΠΑ στην προσαρμογή και τoν συμβιβασμό. Και αντίστροφα, η προσαρμογή και ο συμβιβασμός των ΗΠΑ με την ανερχόμενη οικονομική δύναμη της περιοχής της Ανατολικής Ασίας είναι απαραίτητη προϋπόθεση για μια μη-καταστροφική μετάβαση σε μια νέα παγκόσμια τάξη».

Το αν θα υπάρξει τέτοια προσαρμογή μένει να το δούμε, αλλά ο Arrighi δίνει έναν απαισιόδοξο τόνο, σημειώνοντας ότι κάθε ηγεμόνας, στο τέλος του κύκλου της κυριαρχίας του, βιώνει μια «τελική άνθηση» κατά την οποία επιδιώκει το «εθνικό του συμφέρον χωρίς να λαμβάνει υπόψη τα προβλήματα σε επίπεδο συστήματος που απαιτούν λύσεις σε επίπεδο συστήματος». Πιο εύστοχη περιγραφή της σημερινής κατάστασης πραγμάτων δεν θα μπορούσε να είχε διατυπωθεί.

Τα προβλήματα σε επίπεδο συστήματος πολλαπλασιάζονται, αλλά το αποσκληρωμένο ancien régime στην Ουάσινγκτον δεν τα αντιμετωπίζει[3]. Καθώς μπερδεύει τη χρηματιστικοποιημένη οικονομία του με μια ισχυρή οικονομία, υπερεκτιμά τη δύναμη της οπλοποίησης του χρηματοπιστωτικού συστήματος που ελέγχει, βλέποντας έτσι και πάλι ‘άνοιξη’ εκεί που υπάρχει μόνο ‘φθινόπωρο’. Αυτό, όπως προβλέπει ο Arrighi, μόνο που θα επισπεύσει το τέλος.

Πηγή: RT.com

[1] Σημειώνω εδώ ότι πήρα το θάρρος να αλλάξω κάπως την τιτλοφορία που επέλεξε για το άρθρο το “Russia Today” από όπου το πήρα, καθώς—κατά τη γνώμη μου—ο τίτλος που είχε επιλεγεί δεν απέδιδε με ακρίβεια το περιεχόμενο του άρθρου. Ο τίτλος του RT είναι: «Ο θάνατος των αυτοκρατοριών: Η κατάρρευση των ΗΠΑ και όσα επακολουθήσουν είναι αναπόφευκτα». Ο υπότιτλος είναι λίγο-πολύ ανάλογος με αυτόν του RT.

[2] Η φούσκα των dotcoms είναι η φούσκα που δημιουργήθηκε στα διεθνή χρηματιστήρια, και κυρίως στο αμερικανικό NASDAQ, με τις μετοχές των εταιριών που είχαν σχέση με το Ίντερνετ. Η ξέφρενη άνοδος των τιμών αυτών των μετοχών ξεκίνησε το 1999, κορυφώθηκε στο πρώτο εξάμηνο του 2000, και στη συνέχεια επήλθε η κατάρρευση.

[3] Τα γαλλικά στο πρωτότυπο. Ancien Régime (Παλαιό Καθεστώς) ονομάστηκε το μοναρχικό, αριστοκρατικό, κοινωνικό και πολιτικό σύστημα εγκαθιδρυμένο στο Βασίλειο της Γαλλίας περίπου από τον 15ο αιώνα μέχρι τον ύστερο 18ο αιώνα υπό τις δυναστείες των ύστερων Βαλουά και των Βουρβόνων.