Μηχανισμοί του χρέους

Η αδράνεια των εθνικών κυβερνήσεων δεν είναι συμπτωματική, αλλ’ αντίθετα αποτυπώνει τον τρόπο με τον οποίο έχουν δομηθεί και λειτουργούν η Ευρωπαϊκή Ένωση και η ευρωζώνη. Για να πάρουν μέτρα οι κυβερνήσεις χρειάζονται πόρους. Σχηματικά, στο βαθμό που δεν έχουν δική τους παραγωγική δραστηριότητα, τα σύγχρονα καπιταλιστικά κράτη βρίσκουν πόρους με δύο τρόπους, φορολογούν ή δανείζονται. Τρίτος τρόπος δεν υπάρχει. Μέσα στην ύφεση που έχει ήδη ξεκινήσει η φορολόγηση της οικονομικής δραστηριότητας θα ήταν καταστροφική, ενώ η φορολόγηση του πλούτου είναι αδιανόητη για τις ολιγαρχικές μας κυβερνήσεις.  Απομένει λοιπόν ο δανεισμός. Οι κυβερνήσεις που δεν φορολογούν τους πλούσιους δανείζονται απ’ αυτούς, και γι’ αυτό το εκπληκτικό προνόμιο τους πληρώνουν και τόκο. Υπολογίζεται ότι η αντιμετώπιση της επιδημίας θα εκτινάξει το χρέος ακόμη και των ισχυρότερων χωρών της ευρωζώνης πάνω από το 150% του ΑΕΠ, ενώ της Ιταλίας γύρω στα 180%. [Grégory Claeys, Guntram B. Wolff, “COVID-19 Fiscal response: What are the optionsfor the EU Council?”, Bruegel, 26 Mαρτίου 2020,  · Silvia Sciorilli Borrelli, Matthew Karnitschnig, “Italy’s future is in German hands”,  Politico, 2 Απριλίου 2020]

Ποιός δανείζει τα κράτη; τράπεζες κι άλλοι ιδιώτες επενδυτές, είτε η κεντρική τους τράπεζα, όπως ήταν παλιότερα σ’ εμάς η Τράπεζα της Ελλάδος (αλλά τα μέλη της ευρωζώνης απαγορεύεται να δανειστούν από την ΕΚΤ). Όσα  κράτη ελέγχουν το νόμισμά τους, όπως η Ελλάδα έλεγχε τη δραχμή μέχρι να προσχωρήσει στο ευρώ, βρίσκουν τέτοιους πόρους βάζοντας την κεντρική τους τράπεζα να “τυπώσει”, δηλαδή να φτιάξει από το πουθενά, νέο χρήμα και να τους το δανείσει. Όπως είδαμε, για ν’ αντιμετωπίσει την επιδημία η κεντρική τράπεζα των ΗΠΑ ήδη “τυπώνει” 2 τρις δολάρια, περίπου το ένα δέκατο του αμερικανικού ΑΕΠ, κι ετοιμάζεται να κυκλοφορήσει πολύ περισσότερα. Οι χώρες-μέλη της ευρωζώνης όμως απαγορεύεται να “τυπώσουν” ευρώ. Αυτό είναι αρμοδιότητα της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας, η οποία αποφεύγει να στεναχωρήσει τη Γερμανία.

Σήμερα λοιπόν οι περιφερειακές χώρες εκλιπαρούν την ΕΚΤ για κάτι που προτού υιοθετήσουν το ευρώ έφτιαχναν μόνες τους, δημοσιονομικό χώρο γι’ αντιμετώπιση της επιδημίας και της οικονομικής κρίσης που ήδη καλπάζει. Αποκρούστηκαν στις συναντήσεις του Γιούρογκρουπ και των αρχηγών κρατών. Σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις σ’ αυτές δεν συζητήθηκαν καν πρακτικές πρωτοβουλίες, αλλ’ απλώς χρηματοπιστωτικά μέτρα. Δηλαδή το αν η Ευρωπαϊκή Ένωση θ’ αφήσει τις ασθενέστερες χώρες να σώσουν τους πληθυσμούς και τις οικονομίες τους, και με τι αντάλλαγμα θα τους κάνει αυτήν τη χάρη. Δείχνοντας την ιεραρχική κι εκμεταλλευτική δομή της, η ΕΕ δεν βιάζεται και δεν παραχωρεί τίποτε. Παρ’ όλες τις ρητορείες περί ισότητας, σε ζητήματα ζωής ή θανάτου αποφασίζουν τα ισχυρά μέλη της, ενώ τ’ αδύναμα περιμένουν την άδεια της ΕΚΤ και του Βερολίνου, η οποία δεν έρχεται.

Η επιδημία ανέδειξε τις αληθινές μέριμνες και προτεραιότητες της ΕΕ και της ΕΚΤ, τις οποίες στην Ελλάδα είδαμε από το 2010. Καταπατώντας τη θέληση του λαού μας κατέστρεψαν για να σώσουν τις ευρωπαϊκές τράπεζες κι εξαπέλυσαν, με τη συνεργεία των κομμάτων εξουσίας και των ολιγαρχών, διαδικασίες απαλλοτριωτικής συσσώρευσης. Αξιοποιώντας την κρίση που οι ίδιες πυροδότησαν και άφησαν να κλιμακωθεί, παρέδωσαν στα χέρια εγχώριων και ξένων καπιταλιστών τον δημόσιο πλούτο, τους παραγωγικούς πόρους και την προλεταριοποιημένη εργατική δύναμη.

Η ΕΕ στο τρίστρατο

Ωστόσο η νίκη των ευρωκρατών στην Ελλάδα ίσως αποδειχτεί πύρρεια, καθώς έδειξε στους ευρωπαϊκούς λαούς τι τους περιμένει αν παραδοθούν στα χέρια της ΕΕ. Εξαγγέλλοντας ότι δεν θα έχει η χώρα του τη δική μας τύχη, ο ιταλός πρωθυπουργός απειλεί την Ευρωπαϊκή Ένωση με έξοδο. Δείχνει ότι το εννοεί επιβάλλοντας μονομερώς τετελεσμένα γεγονότα· σήμερα (4 Απρίλη) ανακοίνωσε 200 δις νέα δάνεια στις επιχειρήσεις, που αναμένεται να εγκριθούν από τη βουλή τη Δευτέρα, δηλαδή πριν από την ευρωπαϊκή διάσκεψη. Ενώ κανένα από τα πλέγματα εξουσίας των χωρών μελών δεν επιδιώκει μια τέτοια έκβαση, η φορά των εξελίξεων ακριβώς στη διάλυση σ’ αυτήν οδηγεί νωρίτερα ή αργότερα.

Χωρίς συμφωνία στην ερχόμενη σύνοδο κορυφής η Ιταλία, ίσως και άλλες χώρες της περιφέρειας, υπό την πίεση των λαών τους, ενδέχεται πράγματι να εγκαταλείψουν την ΕΕ ώστε να βρούν πόρους για ν’ αντιμετωπίσουν την επιδημία και την επερχόμενη οικονομική κρίση. Αν αυτό συμβεί, οι εξελίξεις σε κάθε χώρα θα οριστούν κυρίως από εσωτερικούς συσχετισμούς δυνάμεων και κατεξοχήν από το αν θα μπορέσει να χτιστεί μια αριστερά με μαζικό έρεισμα και σαφές πολιτικό σχέδιο. Ακούγεται ακραίο κάτι τέτοιο, αλλά η αστάθεια είναι δομικό στοιχείο του σημερινού συστήματος, και τον τελευταίο μήνα συνέβησαν πολλά πράγματα που έμοιαζαν απίθανα.

Σε κάθε περίπτωση η Ευρωπαϊκή Ένωση, με σαφώς μειωμένη την αίγλη της, δύσκολα θ’ ανακάμψει. Για την ώρα η EKT ενδιαφέρεται να σώσει τις τράπεζες. Εξάγγείλε αγορές τίτλων που σταθεροποιήσαν κάπως τα ελληνικά και ιταλικά ομόλογα, αλλά σαφώς ανεπαρκείς, και δεν έχει ανακοινώσει ουσιαστικά μέτρα για τη στήριξη της πραγματικής οικονομίας που στροβιλίζεται στην κρίση, πόσω μάλλον για την ανακούφιση των λαϊκών στρωμάτων.

Δυο κύριες “λυσεις” συζητούνται αυτήν τη στιγμή στο πλαίσιό της, εξίσου δυσεφάρμοστες. [Γι’ άλλες φιλελεύθερες λύσεις που συζητούνται βλ. Grégory Claeys, Guntram B. Wolff, “COVID-19 Fiscal response:What are the options for the EU Council?”, Bruegel, 26 Mαρτίου 2020 · μια νεοκεϋνσιανή πρόταση βλ. στο Positive Money Europe, “Helicopter money as aresponse to the COVID-19 recession in the Eurozone”, Μάρτιος 2020] Επί της ουσίας συμπίπτουν με κείνες που είχαν συζητηθεί στην κρίση του 2010-2012. Ευνοούν και οι δυο τα συμφέροντα του μεγάλου κεφαλαίου και βλάπτουν το λαό, μολονότι η μια παριστάνεται σαν να ήταν δήθεν πιο φιλολαϊκή. Θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ιοευρωομόλογα έναντι ιοευρωμνημόνιου. Την πρώτη, που σκόνταψε στη γερμανική άρνηση, πρότεινε αρχικά η Ιταλία, ενω μετά προώθησε και η Γαλλία μια συμβιβαστική παραλλαγή της. Στη δεύτερη επιμένει η Γερμανία, με στήριξη της Ολλανδίας και λίγων άλλων χωρών.

Ευρωομόλογα μέχρι στιγμής δεν υπάρχουν. Προτείνεται να εκδίδονται συλλογικά απ’ όλα τα μέλη της ΕΕ ή της ευρωζώνης και ν’ αποτελούν στο εξής κοινό τους χρέος, για την αποπληρωμή του οποίου θα είναι όλα τα μέλη συνυπεύθυνα. Υποτίθεται (αλλά δεν είναι βέβαιο στις σημερινές περιστάσεις) πως οι επενδυτές, κοινώς οι χρηματιστές και οι πλούσιοι, θα τ’ αγοράζουν αξιώνοντας μέτριο επιτόκιο, μεταξύ του χαμηλού (ή και αρνητικού) που τούς εξασφαλίζουν τα γερμανικά ομόλογα και του ψηλού που αποσπούν από τις περιφερειακές χώρες. Έτσι οι περιφερειακές χώρες θα δανείζονται φθηνότερα απ’ όταν βγάζουν δικά τους ομόλογα, αλλά οι χώρες του κεντρικού πυρήνα ακριβότερα.

Αυτή η λεπτομέρεια δείχνει και γιατί δεν θέλουν ευρωομόλογα τα ισχυρά κράτη. Δεν είναι απλώς ότι εξυπηρετούν τους τοπικούς τους επενδυτές οι οποίοι προτιμούν υψηλές αποδόσεις για τα ομόλογα που θ’ αγοράσουν. Επιπλέον τα ευρωομόλογα θα τους κοστίζουν περισσότερο απ’ ό,τι αν δανείζονταν μόνα τους, και μάλιστα θ’ αφορούν βαρύ φορτίο χρέους. Τρίτο, θ’ αφαιρέσουν ένα σημαντικό συγκριτικό τους πλεονέκτημα, δηλαδή τον φθηνότερό τους δανεισμό, με το οποίο στριμώχνουν τις οικονομίες των περιφερειακών χωρών. Θα τα δέχονταν μόνον αν δεν μπορούσαν να κάνουν αλλιώς ή αν εξασφάλιζαν ικανό πολιτικό αντάλλαγμα, λόγου χάρη διάσωση της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Σύντομα θα δούμε αν πράγματι βρισκόμαστε σε τέτοια συγκυρία.

Το ευρωμνημόνιο, δηλαδή η γερμανική επιλογή, συζητιέται ως αντίτιμο της χρηματοδότησης των χωρών μελών με πιστώσεις του Ευρωπαϊκού Μηχανισμού Σταθερότητας (ESM), τον οποίο διαχειρίζεται το γνωστό μας αμαρτωλό και ανεξέλεγκτο Γιούρογκρουπ. Με την έγκριση του τελευταίου η ΕΚΤ θα μπορεί ν’ αγοράζει απεριόριστα και στοχευμένα ομόλογα των κρατών της ευρωζώνης στη δευτερογενή αγορά, δηλαδή όχι από τα ίδια τα κράτη αλλ’ από καπιταλιστές που θα τα έχουν αγοράσει νωρίτερα από τα κράτη και θα θέλουν να τα ξεφορτωθούν. Δεν θα μπορεί δηλαδή να τ’ αγοράζει απευθείας από τα κράτη, θα πρέπει πρώτα να παρεμβάλλονται κάποιοι τραπεζίτες οι οποίοι να τα εγκρίνουν, και αν δε τα εγκρίνουν τα κράτη να οδηγούνται σε κρίση χρέους, όπως συνέβη στη χώρα μας το 2010. 

Ωστόσο ο ΕΜΣ διαθέτει μόνο 410 δις, ενώ οι πιστώσεις που συζητούνται για την αντιμετώπιση της επιδημίας (Υποστήριξη Πανδημικής Κρίσης, Pandemic Crisis Support PCS) δεν ξεπερνούν τα 240 δις, μολονότι οι δανειακές ανάγκες προβλέπονται πολλαπλάσιες. Για παράδειγμα 200 δις είναι μόνο το πρόγραμμα ενίσχυσης επιχειρήσεων που ανακοίνωσε σήμερα η Ιταλία,  Επιπλέον οι ευρωπαϊκοί λαοί δυσφορούν με τους αντιδημοκρατικούς μνημονιακούς όρους (αιρεσιμότητες), και για αυτόν το λόγο η Γερμανία έχει αρχίσει να συζητά χαλάρωσή τους. Αλλά είναι αφελής όποιος πιστεύει πως θα δοθούν δάνεια χωρίς τέτοιους όρους.

Πολιτική πρόταση, νέοι κοινωνικοί αγώνες

Καμιά από τις δυο “λύσεις”, των ιοευρωοομόλογων και του ιοευρωμνημόνιου, δεν εφαρμόζεται εύκολα. Και οι δυο ευνοούν τους ολιγαρχικούς δανειστές, στους οποίους μάλιστα αναθέτουν αποφασιστικό πολιτικό ρόλο. Τα ομόλογα που θα εκδοθούν είτε συλλογικά (ιοευρωοομόλογα) είτε από το κάθε κράτος χωριστά (ιοευρωμνημόνιο) θα πρέπει να πείθουν τους επενδυτές ότι θα τους φέρουν κέρδη και θα ξεπληρωθούν. Αν δεν τους αρέσουν, τότε δεν θ’ αγοραστούν, κι επομένως τα κράτη δεν θα μπορούν να χρηματοδοτήσουν την αντιμετώπιση της επιδημίας. Οι ζωές των λαών στο σύστημά μας κρέμονται απ’ ολιγάρχες και χρηματιστές, που δεν χρηματοδοτούν ο,τιδήποτε αν δεν έχουν εγγυήσεις πως θα ξεπληρωθούν και θα κερδίσουν. Αυτήν ακριβώς τη λεπτομέρεια ξεχνούν ψευτοαριστεροί, όπως ο τέως πρωθυπουργός, ή πάντως ο γραφιάς που του γράφει τα κείμενα, όταν ζητούν, περιγελώντας τους ιθαγενείς, γιατί σίγουρα δεν κοροϊδεύουν τους ευρωκράτες, να εκδοθεί ευρωομόλογο χωρίς αιρεσιμότητες, δηλαδή χωρίς όρους που να διασφαλίζουν ότι θα ξεπληρωθεί ακόμη και αν οι λαοί ματώσουν. [“Άρθρο του Αλ. Τσίπρα στη Le Monde: Για ποιον χτυπάει η καμπάνα (ΙΙ)”, Left.gr, 2 Aπριλίου 2020] Ακόμη και αν εκδοθεί τέτοιο ομόλογο, ποιός θα το αγοράσει;

Ιοευρωμνημόνια είτε ιοευρωοομόλογα, αν εκδοθούν, θα έχουν όρους που θα ματώσουν τους λαούς κρατών χρεωμένων ως το λαιμό -θυμηθείτε ότι το πρώτο μνημόνιο επιβλήθηκε στην Ελλάδα με δημόσιο χρέος 109% του ΑΕΠ, ενώ τώρα προβλέπονται σ’ όλη την Ευρώπη χρέη πάνω από 150%. Για να ξεπληρωθούν τέτοια χρέη ακόμη κι εύποροι λαοί θα πρέπει να πεινάσουν. Με αφορμή και πρόσχημα την επιδημία λοιπόν οι κυβερνήσεις αναζητούν τρόπους για να δρομολογήσουν πρωτοφανούς έκτασης μεταβιβάσεις πόρων κι εξουσίας στο χρηματιστικό κεφάλαιο, μια απαλλοτριωτική συσσώρευση πανευρωπαϊκών διαστάσεων. Η οποία βεβαίως έχει και τα ρίσκα της. Με δυο λόγια η ταξική σύγκρουση, ακόμη και στις χώρες του ευρωπαϊκού πυρήνα θ’ αποκτήσει πρωτοφανή μεταπολεμικά ένταση.

Η αριστερά δεν μπορεί να στηρίξει καμιά από αυτές τις δυο λύσεις, ούτε ευρωοομόλογα ούτε ευρωμνημόνια, και φυσικά δεν πρέπει να εγκλωβιστεί στη σχετική συζήτηση. Φορείς που θέλουν τη μια ή την άλλη στηρίζουν τα συμφέροντα του μεγάλου κεφαλαίου, προωθούν την απαλλοτριωτική συσσώρευση και την υποδούλωση του λαού, κι εξ ορισμού είναι εχθροί της αριστεράς, ό,τι χρώμα και αν βάφουν τα λάβαρά τους.

Γνωρίζοντας ότι το άμεσο μέλλον προοιωνίζεται κλιμάκωση των πολιτικών και κοινωνικών συγκρούσεων, πρέπει άμεσα να επεξεργαστούμε πολιτικές προτάσεις ικανές να συσπειρώσουν πλατειά υποστήριξη. Να μιλήσουμε για τα ζητήματα που απασχολούν το λαό, και μάλιστα σε γλώσσα που ο λαός να καταλαβαίνει.

Για ν’ ανταποκριθούμε στις ανάγκες των μηνών που έρχονται δεν χρειαζόμαστε απλή κριτική, αλλά σαφή πολιτική πρόταση. Μια αριστερή πρόταση δεν μπορεί παρά να συμπεριλαμβάνει στοιχεία όπως επίταξη των ιδιωτικών κλινικών κι ενίσχυση του δημόσιου συστήματος υγειονομικής περίθαλψης και συνολικά του δημόσιου τομέα. Επίσης αλληλεγγύη και αλληλοβοήθεια, εξασφάλιση των αναγκαίων σ’ όλο το λαό και στα ταξικά μας αδέρφια που ζουν στη χώρα μας, αξιοπρεπή επιδόματα ανεργίας, ενίσχυση των αυτοαπασχολούμενων και των μικρών επιχειρήσεων ώστε να μην καταστραφούν από το μεγάλο κεφάλαιο που καραδοκεί ν’ αποσπάσει το μερίδιο αγοράς τους, μεταβίβαση σε δημόσιους φορείς υπό εργατικό έλεγχο των στρατηγικής σημασίας παραγωγικών κι εμπορικών επιχειρήσεων, επιδίωξη αυτάρκειας σε τρόφιμα και φάρμακα, και σύντονη προσπάθεια όσο το δυνατόν μεγαλύτερης κάλυψης των αναγκών μας σε ζωτικά αγαθά.

Όλα αυτά όμως δεν πρέπει να χρηματοδοτηθούν με δανεικά. Σε καμιά περίπτωση δεν  πρέπει οι ζωές μας να υποθηκευτούν στους νεοφεουδαρχικούς όρους ευρωομόλογων κι ευρωμνημόνιων. Αριστερή πρόταση σήμερα σημαίνει πρώτα πρώτα διαγραφή του δημόσιου χρέους και ρύθμιση του ιδιωτικού, έξοδο από ΕΕ κι ευρωζώνη, κι εθνικοποίηση των τραπεζών, τις οποίες έχουμε ήδη πληρώσει στο πολλαπλάσιο της εμπορικής τους αξίας. Όλα αυτά δεν κερδίζονται δίχως σκληρές συγκρούσεις, αλλά στους μήνες που έρχονται η ανάγκη θα κάνει τέτοια αιτήματα να ηχούν ρεαλιστικά και αναγκαία, όπως πράγματι είναι. Δικό μας καθήκον να τα διατυπώσουμε καθαρά και συγκροτημένα, να βάλουμε τα δυνατά μας για να διαλύσουμε τις ψευδαισθήσεις που θα καλλιεργήσει η ψευτοαριστερά, να κάνουμε τα πάντα για ν’ ακουστουν στο λαό, και να τον οργανώσουμε έγκαιρα.

Πηγή: tiken.net

Σπύρος Μαρκέτος

Ο Σπύρος Μαρκέτος είναι καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ με γνωστικό αντικείμενο την «Ιστορία των Νεώτερων και Σύγχρονων Πολιτικών και Κοινωνικών Ιδεών».