Άρθρα

Ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα: Αριστερή ή δεξιά πολιτική;

Το ελάχιστο εγγυημένο (ή οικουμενικό βασικό – όπως είναι η ακριβής του μετάφραση) εισόδημα, μια άνευ προϋποθέσεων τακτική πληρωμή σε ολόκληρο τον πληθυσμό συζητείται όλο και περισσότερο σε κοινωνικούς, πολιτικούς και ακαδημαϊκούς κύκλους αλλά και σε όλο τον κόσμο. Υποστηρίζεται δε από ανθρώπους τόσο από τη δεξιά όσο και από την αριστερά. Αφού προκρίνεται και από τις δύο πλευρές του πολιτικού φάσματος, ποιο είναι το μυστικό του; Είναι μήπως ένδειξη πώς οι διαφορές ανάμεσα στα δύο πολιτικά άκρα έχουν ξεπεραστεί; Δύσκολα. Πιθανότερο είναι ότι διαφορετικές πολιτικές αφετηρίες αποδέχονται και υποστηρίζουν το βασικό εισόδημα, πράγμα που επικαλύπτει το σοβαρό διάλογο και μπερδεύει πολύ κόσμο. Και από την αριστερά, πολλοί είναι εκείνοι μεταξύ άλλων που απορρίπτουν την ιδέα του βασικού εισοδήματος ως μια ακόμα δεξιά κοροϊδία.

Επί παραδείγματι, ο Chris Hedges γράφει στο «Η απάτη του ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος των ολιγαρχών»:

Οι ολιγάρχες δεν προτείνουν κάποια δομική αλλαγή. Δεν θέλουν τη ρύθμιση των αγορών και των επιχειρήσεων. Δεν υποστηρίζουν τις συνδικαλιστικές ενώσεις. Δεν θα πληρώσουν αξιοπρεπείς μισθούς για τους εργάτες του αναπτυσσόμενου κόσμου ή τους αμερικανούς εργάτες που δουλεύουν στις αποθήκες τους, στα λιμάνια τους ή στις μεταφορικές τους. Δεν έχουν καμία διάθεση να καθιερωθεί δωρεάν πρόσβαση στα κολλέγια, δημόσια υγεία ή επαρκείς συντάξεις. Περισσότερο αναζητούν ένα μηχανισμό για να συνεχίσουν να εκμεταλλεύονται απελπισμένους εργάτες με τους ελάχιστους μισθούς, που να μπορούν να τους προσλαμβάνουν και να τους απολύουν κατά το δοκούν. (…) Η κουβέντα για το εγγυημένο βασικό εισόδημα είναι ένα κλασικό παράδειγμα από αυτό που ήδη ο Μαρξ και ο Γκράμσι διέκριναν: όταν οι καπιταλιστές έχουν περίσσιο πλεόνασμα κεφαλαίου και εργασίας, αξιοποιούν την κουλτούρα και την ιδεολογία, στην περίπτωσή μας το νεοφιλελευθερισμό, προκειμένου να αναδιαμορφώσουν τις συνήθειες μιας κοινωνίας ώστε να μπορεί αυτή απορροφήσει τα πλεονάσματα.

Έχει δίκιο. Ωστόσο, η ανασκευή των σατανικών πρακτικών των ολιγαρχών δύσκολα καταρρίπτει τα επιχειρήματα των αριστερών υποστηρικτών του άνευ όρων, οικουμενικού βασικού εισοδήματος, το οποίο, προς το παρόν, είναι η μόνη πολιτική πρόταση που τίθεται σε μια προσπάθεια να διασφαλιστεί το πιο βασικό δικαίωμα: αυτό της επιβίωσης. Αν και δεν αποτελεί πανάκεια, είναι ένας τρόπος να ενισχυθούν τα πιο αδύναμα μέλη της κοινωνίας.

Απ’ την άλλη, ο αξιότιμος μαρξιστής οικονομολόγος Michael Roberts ακολουθεί μιαν άλλη οπτική στο μπλογκ του:

Αλλά τι θα γίνει, στο μέτρο που οι δουλειές καταλαμβάνονται από τις μηχανές; Μερικοί φιλελεύθεροι οικονομολόγοι κάνουν λόγο για φόρο στις μηχανές. Ωστόσο, το μόνο που θα κατάφερναν είναι η επιβράδυνση της αυτοματοποίησης – κάτι όχι και τόσο βοηθητικό για τη μείωση του ανθρώπινου μόχθου. Η ιδέα ενός οικουμενικού βασικού εισοδήματος (ΟΒΕ) κερδίζει την προσοχή οικονομολόγων, τόσο συντηρητικών όσο και αριστερών. Έχω ξανασυζητήσει τα υπέρ και τα κατά του. Το ΟΒΕ προτείνεται από πολλούς νεοφιλελεύθερους τόσο ως ένας τρόπος αναπλήρωσης του κράτους πρόνοιας, της δωρεάν υγείας, της εκπαίδευσης και της αξιοπρεπούς σύνταξης, όσο και για να κρατά χαμηλούς τους μισθούς για όσους δουλεύουν. Κάθε αξιοπρεπές επίπεδο βασικού εισοδήματος θα ήταν πολύ κοστοβόρο για τον καπιταλισμό. Ακόμα όμως κι αν οι εργαζόμενοι κέρδιζαν το ΟΒΕ με τους αγώνες τους, δεν θα λυνόταν το ζήτημα του σε ποιόν ανήκουν οι μηχανές και τα μέσα παραγωγής εν γένει.

Μια ακόμα καλύτερη εναλλακτική, κατά τη γνώμη μου θα ήταν η ιδέα των οικουμενικών βασικών υπηρεσιών, δηλαδή τα αποκαλούμενα δημόσια αγαθά και υπηρεσίες, δωρεάν σε περίπτωση ανάγκης. Μία υπερπλήρης κοινωνία είναι εννοιολογικά μία κοινωνία στην οποία οι ανάγκες μας πληρούνται χωρίς κόστος και εκμετάλλευση, δηλαδή μία σοσιαλιστική κοινωνία. Όμως η μετάβαση σε μία τέτοια κοινωνία μπορεί να ξεκινήσει με την αφιέρωση της κοινωνικά αναγκαίας εργασίας στην παραγωγή βασικών κοινωνικών αναγκών όπως η εκπαίδευση, η υγεία, η στέγαση, οι συγκοινωνίες αλλά και βασικές τροφές και εξοπλισμούς.

Το κείμενο του Roberts παρέχει μία καλή αφετηριακή γραμμή για να καταλάβει κανείς ορισμένες όψεις-κλειδιά του ζητήματος σχετικά με το βασικό εισόδημα.

1. Ένα βασικό εισόδημα μπορεί να χρηματοδοτηθεί με πολλούς διαφορετικούς τρόπους. Η διαφορά μεταξύ των αριστερών και των δεξιών προτάσεων γίνεται εύκολα αντιληπτή με το να ρωτήσει κανείς ποιός χάνει και ποιός κερδίζει. Μία πρόταση της δεξιάς θα περιλάμβανε μια προοδευτική μεταρρύθμιση της φορολογίας, η οποία θα οδηγούσε σε μία μαζική αναδιανομή από τους πλουσιότερους πολίτες στο υπόλοιπο της κοινωνίας. Ως εκ τούτου, σε μία οικονομική πρόταση προερχόμενη από μία εντατική έρευνα που αναλύεται λεπτομερώς στο τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου μας AGAINST CHARITY, συγκεκριμενοποιούμε ότι με τη δική μας εκδοχή του βασικού εισοδήματος, οι πλουσιότεροι του 20% θα έχαναν, και το υπόλοιπο 80% θα κέρδιζε. Αυτό θα σήμαινε μία αναδιανομή εισοδήματος, η οποία με βάση το δείκτη Gini, θα γινόταν μία από τις πιο ισότιμες στον κόσμο. (περίπου 0.25)

2. Κάθε θεώρηση του βασικού εισοδήματος ως απομάκρυνση από το κράτος-πρόνοιας, είναι μια δεξιά πολιτική. Το γεγονός ότι ο Μίλτον Φρίντμαν – ο οποίος μάλιστα αντί ενός βασικού εισοδήματος, τάχθηκε υπέρ ενός αρνητικού φόρου εισοδήματος (NIT) το οποίο παρουσιάζει κάποιες ομοιότητες με το βασικό εισόδημα, αλλά και σημαντικές διαφορές- και το ότι άλλοι, πιο πρόσφατοι δεξιοί οικονομολόγοι είναι φαινομενικά υποστηρικτές του βασικού εισοδήματος, έχει οδηγήσει κάποιους αριστερούς οικονομολόγους να πετάξουν το παιδί μαζί με τα βρώμικα νερά. Ο Φρίντμαν ήθελε τον ΝΙΤ ως δόλωμα όταν είχε ως στόχο να αποδιαρθρώσει τις δημόσιες κοινωνικές υπηρεσίες στην Αμερική αλλά είναι αρκετά αφαιρετικό να καταλήγουμε από αυτό στο ότι όλοι οι υποστηρικτές του βασικού εισοδήματος θέλουν να γλιτώσουν το κόστος της κοινωνικής πρόνοιας. Μάλιστα, ισχύει ακριβώς το αντίθετο. Ένα βασικό εισόδημα θα μπορούσε και θα έπρεπε να περιλαμβάνει περισσότερες κοινωνικές υπηρεσίες. Το παγκόσμιο δίκτυο βασικού εισοδήματος (ΒΙΕΝ) το οποίο ιδρύθηκε το 1986 και το οποίο τώρα έχει παραρτήματα σε κάθε ήπειρο, είναι σαφές σε αυτό το ζήτημα, με μια απόφαση της Γενικής Συνέλευσης του ΒΙΕΝ στη Σεούλ το 2016 να δηλώνει ότι η εκδοχή του για το βασικό εισόδημα είναι η εξής:

[…] να είναι σταθερό σε μέγεθος και συχνότητα και αρκετά υψηλό, σε συνδυασμό με άλλες κοινωνικές υπηρεσίες, ώστε ως μέρος μίας πολιτικής στρατηγικής να εξαφανίσει την υλική φτώχεια και να καταστήσει δυνατή την κοινωνική πολιτιστική συμμετοχή κάθε ανθρώπου. Είμαστε αντίθετοι στην αντικατάσταση των κοινωνικών υπηρεσιών ή δικαιωμάτων, αν αυτή η αντικατάσταση χειροτερεύσει την κατάσταση των σχετικά ασθενέστερων, ευάλωτων ή χαμηλού εισοδήματος ανθρώπων.

3. Οι αριστεροί υποστηρικτές του βασικού εισοδήματος αντιλαμβάνονται επίσης ότι ένα βασικό εισόδημα θα αυξήσει τη διαπραγματευτική δύναμη των εργαζομένων. Όταν η εργασιακή σχέση είναι τόσο θεσμικά ασύμμετρη ώστε οι συμβάσεις μεταξύ μιας πολυεθνικής εταιρείας και κάθε εργαζόμενου να συγκρίνουν νόμιμα αμφότερα τα μέρη ως «ίσους», δεν είναι δύσκολο να δούμε πώς ένα βασικό εισόδημα θα βελτίωνε τη θέση του πιο ευάλωτου μέρους που τουλάχιστον θα είχε ένα εισόδημα πάνω από το όριο της φτώχειας.

4. Όπως επισημαίνουν επανειλημμένα πολλοί φεμινιστές, μεγάλος αριθμός γυναικών που κακοποιούνται δεν αφήνουν τους συντρόφους τους επειδή αισθάνονται ότι δεν μπορούν να κερδίσουν τα προς το ζην τους ή να επιβιώσουν ανεξάρτητα. Πολλές γυναίκες που έχουν κακοποιηθεί εξαρτώνται υλικά από τους βίαιους συντρόφους τους και ένα βασικό εισόδημα θα τους έδινε την ουσιαστική ανεξαρτησία που χρειάζονται επειγόντως.

5. Το βασικό εισόδημα θα ήταν ένα μέτρο στον τομέα της πολιτικής οικονομίας, αλλά δεν πρόκειται για «πολιτική οικονομία» καθαυτή. Η διαφορά μεταξύ αριστερών και δεξιών προτάσεων βασικού εισοδήματος είναι εμφανής ως προς τον αριθμό και τον τύπο των μέτρων που προωθούν στη σφαίρα μιας πολιτικής οικονομίας. Για παράδειγμα, η φορολόγηση των πλούσιων ώστε να πληρώσουν αποτελεσματικά ένα βασικό εισόδημα για τον υπόλοιπο πληθυσμό θα είναι πολύ διαφορετική από οποιαδήποτε μέτρα που προωθούνται από μια ολιγαρχία που έχει φτάσει σε τέτοιο σημείο ώστε τρία άτομα στις Ηνωμένες Πολιτείες – Jeff Bezos, Bill Gates και Warren Buffet- να διαθέτουν αθροιστικά, περισσότερο πλούτο, το 2017, από το υπόλοιπο μισό της χώρας. Σίγουρα αυτή η διαφορά θα πρέπει να είναι αρκετή για να διαλύσει κάθε ιδέα ότι υπάρχει μόνο ένα είδος βασικού εισοδήματος.

6. Σε αντίθεση με τις υπό όρους μισθολογικές παροχές που συνεπάγονται υψηλό διοικητικό κόστος, στιγματίζουν τους αποδέκτες και, ακόμη χειρότερα, προκαλούν και διαιωνίζουν την παγίδα της φτώχειας, είναι σαφές ότι από την ίδια τη φύση του ένα χωρίς όρους και προϋποθέσεις βασικό εισόδημα θα απέφευγε αυτές τις παγίδες εξαλείφοντας έτσι και την εποπτεία της γραφειοκρατίας και των κρατικών μηχανισμών. Ακόμη πιο σημαντικό είναι, ότι υπάρχει μια τεράστια διαφορά στις βασικές έννοιες των υπό όρων παροχών και του βασικού εισοδήματος. Οι παροχές υπό όρους φαίνονται να είναι για τους προβληματικούς ανθρώπους, τους “ηττημένους”, τους “αποτυχημένους”, τους ανθρώπους που έχουν απολυθεί ή αδυνατούν να βρουν δουλειά, που δεν μπορούν να κερδίσουν αρκετά χρήματα για να ζήσουν ή αντιμετωπίζουν σοβαρά προβλήματα σχετικά με τα κέρδη από την εργασία τους, τις ικανότητές τους, τις γνωστικές τους δεξιότητες, και ούτω καθεξής. Η φτώχεια θεωρείται ως προσωπική εκτροπή. Ο κανόνας είναι να έχει κανείς μια δουλειά και κερδίζει μια αξιοσέβαστη διαβίωση, πράγμα που σημαίνει με βάση τη σημερινή πραγματικότητα ότι η δουλειά δεν αποτελεί εγγύηση για την καταπολέμηση της φτώχειας, όπως μαρτυρούν και οι αυξανόμενοι αριθμοί των φτωχών εργαζομένων. Στην αριστερή του αντίληψη, με την ελευθερία, τη δικαιοσύνη, την ισότητα και την ανθρώπινη αξιοπρέπεια ως εγγενείς αρχές, ένα άνευ όρων οικουμενικό βασικό εισόδημα θα εγγυόνταν αυτόματα την υλική ύπαρξη κάθε ατόμου για το απλό γεγονός ότι είναι πολίτης ή κάτοικος. Μόλις εξασφαλιστεί αυτό, μπορούν να συζητηθούν κι άλλες λεπτομέρειες, αλλά ο πρώτος στόχος είναι να καθοριστεί το πιο βασικό από όλα τα δικαιώματα, το δικαίωμα ύπαρξης.

Αυτά τα σημεία σκιαγραφούν τις διαφορές μεταξύ της αριστερής και της δεξιάς εκδοχής του βασικού εισοδήματος. Υπάρχουν κι άλλες, βέβαια, διαφορές, αλλά αυτές οι έξι στοιχειοθετούν τις σημαντικότερες αποκλίσεις των δύο αντιλήψεων. Λέγοντας ότι το βασικό εισόδημα είναι μια κακή ιδέα είναι σαν να υποστηρίζει ο Milton Friedman, ο Nixon, ο Mark Zuckerberg ή ο Richard Branson ότι το ανθρώπινο δίκαιο είναι κακό επειδή η Madeleine Albright (με το περίφημο “Αξίζει τον κόπο”-αναφορικά με τους θανάτους ιρακινών αμάχων) τάσσεται υπέρ της προώθησής του.

Άρα, είναι το βασικό εισόδημα μια ιδέα επαναστατική; Όχι, αλλά ούτε και οι αυξήσεις των αποδοχών, η μεγαλύτερη δύναμη στα συνδικάτα, η γενναιόδωρη δημόσια υγεία, η εκπαίδευση και τα συστήματα στέγασης, ούτε η υπεύθυνη, ηθική κυβέρνηση αποτελούν επαναστατικές ιδέες… Ο καπιταλισμός είναι ένα σοβαρό πρόβλημα για όσους θέλουν μια αξιοπρεπή κοινωνία και το βασικό εισόδημα είναι κάτι «ρεφορμιστικό» με την κλασική έννοια της λέξης. Αλλά, έχει κανείς καμία καλή ιδέα για την οριστική ανατροπή του καπιταλιστικού συστήματος σήμερα;

Πηγή: CounterPunch

Ο Daniel Raventós είναι καθηγητής Οικονομικών στο Πανεπιστήμιο της Βαρκελώνης και συγγραφέας, μεταξύ άλλων, του “Bασικού Eισοδήματος: Οι υλικοί όροι της ελευθερίας” (Pluto Press, 2007). Είναι στο συντακτικό συμβούλιο της διεθνούς πολιτικής επιτροπής SinPermiso. Η Julie Wark είναι συμβουλευτικό μέλος της ίδιας επιτροπής. Το τελευταίο της βιβλίο είναι το “Μανιφέστο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων” (Zero Books, 2013).

Μετάφραση: Μανωλίδης Δημήτρης – Λαζαρίδου Έλενα-Λυδία


Το παραπάνω άρθρο δημοσιεύεται για να κάνει γνωστό τον διάλογο που αναπτύσσεται σχετικά με το χαρακτήρα της πρότασης για το ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα που διεξάγεται βασικά στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού με αφορμή την αυξανόμενη φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισμό. Είναι προφανές ότι η αντίθετη άποψη, που βλέπει στο ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα τη συστηματική απαξίωση της εργασίας και την παραίτηση από τη θεμελιώδη απαίτηση να ζει ο κάθε άνθρωπος αξιοπρεπώς από τη δουλειά του, έχει εξίσου ισχυρά επιχειρήματα. Το antapocrisis θα επανέλθει στο θέμα.