21 ρωγμές στην επίσημη ιστορία για το 1821

Ο Σπύρος Αλεξίου έγραψε ένα πολιτικό βιβλίο για το 1821. Όχι απλώς με την έννοια της αποδόμησης των κυρίαρχων μύθων που έχουν στηθεί από την αστική ιστοριογραφία για το μεγαλείο των προγόνων και τον άφθαστο διαχρονικό και πανταχού παρόντα ηρωισμό των Ελλήνων. Κυρίως με την έννοια της αντιπαράθεσης στο σύγχρονο κυρίαρχο ρεύμα το οποίο επιχειρεί να καταργήσει τα μεγάλα ερμηνευτικά εργαλεία και να αφαιρέσει από την ιστορία τις έννοιες της μετάβασης, της εξέλιξης, της διαλεκτικής. Γιατί ακόμα και αν αυτές οι λέξεις έχουν κακοποιηθεί, εξακολουθούν να αποτελούν προϋποθέσεις για να μπορούμε να καταλάβουμε τον κόσμο και την ιστορία του.

Τα 21 κεφάλαια που περιλαμβάνονται στο βιβλίο δεν είναι, (ούτε άλλωστε φιλοδοξούν να είναι), μια ολοκληρωμένη μελέτη της επανάστασης. Ενισχύουν όμως μια ολοκληρωμένη αφήγηση της ιστορίας μιας σημαντικής εθνικοαπελευθερωτικής και ταυτόχρονα αστικής επανάστασης που ταλαιπωρήθηκε στο παρελθόν από τα συνήθη κλισέ των εθνικοπατριωτικών γυμνασμάτων, και απειλείται στο παρόν από το σύγχρονο αναθεωρητισμό.

Από αυτή την άποψη το βιβλίο του Σ. Αλεξίου είναι μια σημαντική συνεισφορά σε τέσσερα τουλάχιστον επίπεδα:

Πρώτον, επειδή γράφεται σε ευθεία αντίθεση με την απόπειρα να πειστούμε ότι οι επαναστάσεις είναι παρωχημένα μουσειακά εκθέματα του παρελθόντος, με αμφίβολη μάλιστα αποτελεσματικότητα. Όπως ίσως παρατηρεί ο αναγνώστης ορισμένων εφημερίδων και σίγουρα παρατηρεί ο τηλεθεατής ειδήσεων και επετειακών εκπομπών για τα 200 χρόνια από την επανάσταση, η ανεξαρτησία της Ελλάδας οφείλεται σχεδόν αποκλειστικά στις Μεγάλες Δυνάμεις και στη Ναυμαχία του Ναβαρίνου. Βεβαίως χρωστούμε ευγνωμοσύνη και στα σωτήρια δάνεια της Αγγλίας (έστω κι αν αυτά δόθηκαν με ληστρικούς όρους και κατασπαταλήθηκαν με μνημειώδη ιδιοτέλεια). Ο δε στόχος των αγωνιστών ίσως και να ήταν ο φιλελεύθερος ευρωπαϊκός εκσυγχρονισμός της χώρας, ο οποίος …δικαιώνεται σήμερα με τον ευρωατλαντισμό. Ο ιστορικός αναθεωρητισμός έχει περιλάβει το εικοσιένα και οι πολιτικές και ιδεολογικές σκοπιμότητες οργιάζουν.

Δεύτερον, επειδή το βιβλίο του Σ. Αλεξίου αμφισβητεί εύκολα σχήματα και ανιστόρητες ταυτίσεις με πρόσωπα που ανήκουν σε άλλη εποχή. Και ως τέτοια, υπόκεινται στα συγκεκριμένα όρια και τις δοσμένες συνθήκες. Δεν μπορούμε ούτε να απαιτούμε χρονικά άλματα στα σχήματα του εικοστού αιώνα, ούτε να ερμηνεύουμε το παρελθόν με βάση τις επιθυμίες μας. Οι εμφύλιοι, ο Καποδίστριας, ο Μαυροκορδάτος ή ο Μιαούλης πρέπει να κριθούν στο ιστορικό πλαίσιο της εποχής. Αυτό που ωστόσο έχει σημασία και ο συγγραφέας τονίζει ιδιαίτερα, είναι η μετασχηματιστική δύναμη της επανάστασης. Γράφοντας για παράδειγμα για τον Καραϊσκάκη, ο Σ. Αλεξίου αναδεικνύει παραδειγματικά το μετασχηματιστικό ρόλο της επανάστασης που μετατρέπει έναν «αληπασαλή» αρματολό σε εμπνευσμένο στρατηγό του αγώνα για την ανεξαρτησία.

Τρίτον, επειδή αναδεικνύεται όχι απλά η μετασχηματιστική δύναμη της επανάστασης αλλά η λαϊκότητά της. Μορφές όπως ο Οικονόμου, ο Λογοθέτης ή ο Βασιλείου, στο ιστορικό όριο πάντα που διαμορφώνει η οθωμανική κυριαρχία και οι τότε κοινωνικές σχέσεις, αποτελούν ζωντανή υπόμνηση ότι επανάσταση χωρίς εισβολή των κατώτερων στρωμάτων στο προσκήνιο, δεν μπορεί να υπάρξει. Την επανάσταση μπορεί να την οργανώνουν οι πρωτοπορίες, να αποκτά τον προσανατολισμό των ηγέτιδων τάξεων και να την επιτρέπουν οι αντικειμενικοί όροι, αλλά σε κάθε περίπτωση, την επανάσταση την κάνουν οι λαοί. Αυτή είναι μία ακόμα αλήθεια εντέχνως «ξεχασμένη», και δυστυχώς όχι μόνο από την άρχουσα τάξη. Η αστική ιστοριογραφία μέχρι πρότινος εξύψωνε σε εξωπραγματικές διαστάσεις το ρόλο των ένοπλων ηρώων βάζοντάς τους στα σχολικά κάδρα. Η μεταμοντέρνα εκδοχή της «αποκαθιστά» τους «εχέφρονες» πολιτικούς σε αντίθεση με τους «ατίθασους» οπλαρχηγούς. Σε κάθε περίπτωση όμως, αγνοεί συστηματικά το ρόλο των μαζών, ειδικά όταν αυτές εξέφρασαν προοδευτικούς πόθους.

Τέταρτον, ο Σ. Αλεξίου μας θυμίζει ότι η μετεπαναστατική εξέλιξη της Ελλάδας και η τυπική κρατική ανεξαρτησία, με ισχυρούς όμως δεσμούς πολιτικής και οικονομικής εξάρτησης δεν ήταν άσχετη με το πώς «λύθηκαν» ορισμένα ζητήματα στην επανάσταση. Η απόβαση του Ιμπραήμ, παρά τις πρώτες θεαματικές του επιτυχίες οδηγεί σε μια περίεργη ισορροπία όπου οι μεν δεν μπορούν να κερδίσουν και οι δε δεν μπορούν να χάσουν. Η εμπλοκή της Αγγλίας γίνεται άμεση, και η αρχιστρατηγία ανατίθεται στους ανεκδιήγητους Άγγλους πράκτορες Κόχραν και Τσωρτς, με δραματικά για την επανάσταση αποτελέσματα (ήττα του Ανάλατου) τον Απρίλιο του 1827. Αφού υπονομεύτηκαν οι δυνατότητες των εξεγερμένων, τόσο στο Μεσολόγγι, όσο και στην Αθήνα, ανοίγει διάπλατα ο δρόμος για την «έξωθεν σωτηρία» με όσα βάρη αυτή συνεπάγεται. Τότε και έκτοτε.

Σε κάθε περίπτωση, το βιβλίο του Σ. Αλεξίου είναι μια πολύτιμη συμβολή στην προσπάθεια να θεωρούμε εθνικό ό,τι είναι αληθές, και όχι ό,τι βολεύει συγκυριακά την κυρίαρχη ιδεολογία. Γίνεται διπλά χρήσιμο γιατί εκδίδεται σε μια επέτειο για την οποία έγιναν τα αδύνατα δυνατά να ξαναγραφτεί η ιστορία, τόσο από την κούφια κενολόγη ρητορεία της «εθνικής ομοψυχίας», όσο και κυρίως από την επιστημονική επιχείρηση ιστορικού αναθεωρητισμού.

Το βιβλίο του Σ. Αλεξίου “21 ρωγμές στην επίσημη ιστορία για το 1821” εκδόθηκε το 2021 από τις εκδόσεις Τόπος

Χρίστος Κατσούλας

Μέλος της ΠΑΡΕΜΒΑΣΗΣ, αρθρογραφεί στο antapocrisis.