Σημείωση: Με αφορμή τις εξελίξεις στα σύνορα Ουκρανίας-Ρωσίας, η Monde Diplomatique αναδημοσίευσε σειρά παλαιότερων κειμένων της σχετικά με την ουκρανική κρίση. Το παρακάτω άρθρο του Igor Delanoë δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στην έντυπη έκδοση της εφημερίδας τον Φεβρουάριο του 2020. Η εφημερίδα το αναδημοσίευσε στις 10 Απριλίου του 2021, μαζί με το ακούλουθο σχόλιο εκ μέρους της σύνταξής της:

«Η ανταλλαγή μεταξύ του ουκρανικού στρατού και των φιλο-ρωσικών, αποσχιστικών δυνάμεων στο Ντονμπάς εντείνεται. Τόσο το Κίεβο όσο και η Μόσχα αλληλοκατηγορούνται για «προκλήσεις». Η Ρωσία λέει ότι είναι έτοιμη να «υπερασπιστεί» τον τοπικό πληθυσμό από μια ενδεχόμενη μεγάλης κλίμακας στρατιωτική επίθεση και έχει συγκεντρώσει στρατεύματα στα σύνορα. Ο πρόεδρος Biden, που μέχρι στιγμής είχε παραμελήσει τον Ουκρανό ομόλογό του, σήκωσε τελικά το τηλέφωνο για να τον διαβεβαιώσει για την «αταλάντευτη υποστήριξη» της Ουάσινγκτον. Στις 9 Απρίλη, λίγες μέρες μετά την αύξηση του επιπέδου επιφυλακής στην περιοχή εκ μέρους του ΝΑΤΟ, αμερικανικά πολεμικά πλοία έφτασαν στην Μαύρη Θάλασσα.

Ενώ ο Ουκρανός πρόεδρος Volodymyr Zelensky φαινόταν έτοιμος να επισπεύσει τις ειρηνευτικές διαδικασίες με την Ρωσία το 2019, αμέσως μετά την εκλογή του, οι διαπραγματεύσεις κατέρρευσαν ξανά. Οι Ουκρανοί επιθυμούν να αναθεωρήσουν τις προβλέψεις της Συμφωνίας του Μινσκ, που υπέγραψαν εν μέσω στρατιωτικής οπισθοχώρησης το 2015, αναθεώρηση που η Μόσχα αρνείται να κάνει, ενώ δεν μπορούν να την αποδεχθούν ούτε οι συν-εγγυήτριες της ειρηνευτικής διαδικασίας χώρες, η Γαλλία και η Γερμανία».

Ακολουθεί το κείμενο του αναδημοσιευμένου άρθρου του Φεβρουαρίου του 2020.

Ποιος θέλει την ειρήνη στην Ουκρανία;

Η πρόσφατη διάσκεψη στο Παρίσι αναπτέρωσε τις ελπίδες για τερματισμό της σύγκρουσης στο Ντονμπάς. Παρά την μερική αποκλιμάκωση και ορισμένες χειρονομίες, η κατάσταση απέχει πολύ από την διευθέτηση.

Η διάσκεψη «τύπου Νορμανδίας»[1] που έγινε στο Παρίσι το Δεκέμβριο του 2019 ανάμεσα σε Γαλλία, Γερμανία, Ουκρανία και Ρωσία ήταν η πρώτη μετά από τρία χρόνια και αποσκοπούσε στον τερματισμό της σύγκρουσης στην Ουκρανία ανάμεσα στις κυβερνητικές δυνάμεις και τις φιλορωσικές, αυτοανακηρυγμένες δημοκρατίες της περιοχής του Ντονμπάς. Η διάσκεψη ήρθε ως αποτέλεσμα της σχετικής διπλωματικής πρωτοβουλίας που έλαβε το περασμένο καλοκαίρι ο πρόεδρος της Γαλλίας Emmanuel Macron και κατέστη εφικτή μετά την εκλογή του Volodymyr Zelensky στην ουκρανική προεδρία τον Απρίλιο του 2019. Η νίκη του Zelensky (με 73% των ψήφων) έναντι του Petro Poroshenko επιβεβαιώθηκε και από τις πρόωρες βουλευτικές εκλογές του Ιουλίου του 2019, στις οποίες το κόμμα του «Υπηρέτης του Λαού» διασφάλισε το 43% των ψήφων και απόλυτη πλειοψηφία στο κοινοβούλιο – την πρώτη απόλυτη πλειοψηφία που επιτυγχάνεται μετά την εισαγωγή του συστήματος πολυκομματικών εκλογών στη χώρα το 1991. Η ισχυρή αυτή εντολή αποτελούσε ένδειξη των μεγάλων προσδοκιών που είχαν οι εκλογείς από τον Zelensky, στις οποίες περιλαμβανόταν και η επίλυση της σύγκρουσης στο Ντονμπάς.

Ενώ ο Poroshenko δημιούργησε μια υγειονομική ζώνη αποκλεισμού γύρω από τις περιοχές των αυτονομιστών, ο Zelensky ακολούθησε άλλη προσέγγιση. Κατά τη διάρκεια της προεκλογικής του εκστρατείας, μιλούσε και έγραφε στη ρωσική γλώσσα μπροστά στα ουκρανικά ΜΜΕ[2]. Αφού ανέλαβε καθήκοντα, απέφυγε τις αναφορές στην «ρωσική επιθετικότητα» στο Ντονμπάς[3]. Θέλει να φέρει τις επαρχίες που έχουν αποσχιστεί πίσω στο «μαντρί» του Κιέβου: το Σεπτέμβριο του 2019 η κυβέρνησή του συγκρότησε ένα σχέδιο αποκατάστασεις των οικονομικών και ανθρωπιστικών δεσμών με αυτές, περιλαμβανομένης της επανέναρξης πληρωμής των συντάξεων που είχε μπλοκάρει η κυβέρνηση Poroshenko[4].

Η Γαλλία άρχισε να εργάζεται για την πλήρη επανένταξη της Ρωσίας στην Κοινοβουλευτική Συνέλευση του Συμβουλίου της Ευρώπης, από την οποία είχε αποβληθεί για 5 έτη (η επανένταξη έλαβε τελικώς χώρα τον Ιούνιο του 2019). Το Σεπτέμβριο του 2019 η Ρωσία και η Ουκρανία προχώρησαν σε αμοιβαία ανταλλαγή 70 αιχμαλώτων. Λίγες ημέρες αργότερα, η τριμερής ομάδα εργασίας για την Ουκρανία, που αποκαλείται «Ομάδα του Μινσκ» και αποτελείται από εκπροσώπους της Ουκρανίας, της Ρωσίας και του Οργανισμού για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη (OSCE), καθόρισε τρεις περιοχές κατά μήκος της πρώτης γραμμής του πολεμικού μετώπου από τις οποίες θα έπρεπε να απομακρυνθεί δοκιμαστικά ο βαρύς οπλισμός: το Petrivske, την Stanytsia Luhanska και το Zolote[5]. Πρόκειται για περιοχές όπου συνεχίζονται οι σποραδικές συγκρούσεις.

Δεδομένης της ανωτέρω προόδου, η Γαλλία πίστευε ότι μία νέα διάσκεψη «τύπου Νορμανδίας» έπρεπε να ακολουθήσει και πρότεινε μία ημερομηνία μέσα στον Οκτώβρη του 2019, ενώ η πιο επιφυλακτική Ρωσία πρότεινε μία ημερομηνία μέσα στο Νοέμβριο. Εντέλει, οι ηγέτες συναντήθηκαν στο Παρίσι στις 9 Δεκεμβρίου. Την 1^η Οκτωβρίου η Ουκρανία είχε υπογράψει την «φόρμουλα Steinmeier» (που έχει λάβει το όνομά της από τον Frank-Walter Steinmeier, πρώτη Υπουργό Εξωτερικών και νυν πρόεδρο της Γερμανίας), η οποία καλούσε σε διενέργεια εκλογών στις περιοχές των αυτονομιστών υπό την επίβλεψη του OSCE. Ο OSCE είναι ήδη αναλάβει καθήκοντα παρατηρητή ενόψει της ψηφοφορίας του ουκρανικού κοινοβουλίου για την απόδοση ειδικού καθεστώτος στο Ντονμπάς. Η Ρωσία επιβεβαίωσε την συμμετοχή της στην διάσκεψη επιστρέφοντας τρία ουκρανικά πολεμικά πλοία που είχε κατασχέσει από την Κριμέα το Νοέμβριο του 2018.

Τρεις δοκιμαστικές περιοχές

Παρά το γεγονός ότι η διάσκεψη στο Παρίσι είχε αναπτερώσει τις ελπίδες για την εξεύρεση μιας πολιτικής λύσης, τα αποτελέσματά της ήταν εντέλει περιορισμένα και κατά βάση αφορούσαν την στρατιωτική αποκλιμάκωση. Εφόσον απέτυχαν να συμφωνήσουν στην απομάκρυνση του βαρέως οπλισμού από το σύνολο της γραμμής του μετώπου (όπως προβλεπόταν από την συμφωνία του Μινσκ του Φεβρουαρίου του 2015), οι ηγέτες συμβιβάστηκαν στην δημιουργία τριών νέων περιοχών από όπου ο βαρύς οπλισμός θα απομακρυνόταν δοκιμαστικά μέχρι τον Μάρτιο. Η Ομάδα του Μινσκ ετοιμάζει ένα νέο σχέδιο για την αποναρκοθέτηση, ενώ έχει προταθεί και μία εκατέρωθεν ανταλλαγή του συνόλου των αιχμαλώτων. (Στις 29 Δεκεμβρίου, έχοντας αποτύχει να συμφωνήσουν σε καθολική ανταλλαγή αιχμαλώτων, Ρωσία και Ουκρανία προχώρησαν στην ανταλλαγή 200 συνολικά ατόμων). Υπάρχουν επίσης σχέδια για νέα σημεία διέλευσης κατά μήκος της γραμμής του μετώπου, προκειμένου να βελτιωθούν οι συνθήκες ζωής στο Ντονμπάς και να επιτραπεί στους ανθρώπους να επισκέπτονται φίλους και συγγενείς. Μία νέα διάσκεψη αναμένεται να λάβει χώρα στο Βερολίνο τον Απρίλιο του 2020[6].

Για την Ρωσία η εκλογή του Zelensky δεν αλλάζει τις βασικές αρχές με τις οποίες προσεγγίζει την σύγκρουση στο Ντονμπάς: η Ουκρανία θα πρέπει να εφαρμόσει το σύμφωνο του Μινσκ. Όταν ο πρόεδρος Putin αποφάσισε να πάει στο Παρίσι, κατά πάσα πιθανότητα στόχευε στο να ικανοποιήσει τον Macron (που είχε με τη σειρά του εξοργίσει μέρος του δικού του διπλωματικού και στρατιωτικού συστήματος για να επαναφέρει την Ρωσία στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων) και να συζητήσει με τον Zelensky για θέματα σχετικά με το φυσικό αέριο. Στο Παρίσι είχαν την πρώτη μεταξύ τους συνάντηση. Στη σύσκεψη συμμετείχαν επίσης ο Ρώσος υπουργός Ενέργειας Alexander Novak και ο πρόεδρος της Gazprom Alexey Miller, καθώς η δεκαετούς διάρκειας συμφωνία Ρωσίας και Ουκρανίας για την διαμετακόμιση και παράδοση φυσικού αερίου επρόκειτο να λήξει εντός του Δεκεμβρίου.

Ρωσία και Ουκρανία ανακοίνωσαν στις 20 Δεκεμβρίου του 2019 ότι υπέγραψαν ένα πρωτόκολλο συμφωνίας για να συνεχιστεί η διαμετακόμιση του ρωσικού φυσικού αερίου στην Ευρώπη μέσω της Ουκρανίας. Εκτός από τον όγκο και την τιμή, εμπόδιο για την συμφωνία ήταν και η προβλεπόμενη διάρκειά της: Η Ουκρανία επιθυμούσε 10ετή συμφωνία, η Ρωσία μονοετή και εντέλει κατέληξαν στα 5 χρόνια. Η Gazprom δεσμεύτηκε να αποπληρώσει τα 2,9 δις δολάρια που όφειλε στην κρατική εταιρία πετρελαίου και φυσικού αερίου της Ουκρανίας, Naftogaz, δυνάμει δεσμευτικής απόφασης διαιτητικού δικαστηρίου της Στοκχόλμης. Τελικώς πλήρωσε στις 27 Δεκεμβρίου. Η Ουκρανία συμφώνησε να εγκαταλείψει τις νομικές διαδικασίες ενάντια στην Gazprom για την αθέτηση εκ μέρους της δεύτερης των όρων της σύμβασης για την διαμετακόμιση φυσικού αερίου (συγκεκριμένα τους όρους που αφορούσαν τον ελάχιστο όγκο του ρωσικού αερίου που διαμετακομίζεται μέσω Ουκρανίας), καθώς και να παραιτηθεί από τις αξιώσεις της για αποζημιώσεις που μπορούσαν να φτάσουν μέχρι και τα 12,2 δις ευρώ. Οι συνομιλίες στο Παρίσι βοήθησαν στο να λυθεί αυτή η διαμάχη και να αποφευχθεί η κλιμάκωσή της σε έναν νέο «πόλεμο φυσικού αερίου». Η διατήρηση της διαμετακόμισης του φυσικού αερίου μέσω Ουκρανίας τέθηκε ως όρος από την Γερμανία για την ολοκλήρωση του αγωγού Nord Stream 2, που θα διασχίζει τη Βαλτική και θα μεταφέρει ρωσικό φυσικό αέριο στην Ευρώπη.

Στην Ρωσία ασκείται κριτική για το γεγονός ότι επιμένει στην ανάγκη εφαρμογής του συμφώνου του Μινσκ ενώ δεν έχει καταφέρει να πείσει τους προστατευόμενούς της σε Λουγκάνσκ και Ντονέτσκ να διευκολύνουν κάτι τέτοιο. Η Ουκρανία απορρίπτει το πλαίσιο που περιγράφει το σύμφωνο, με το οποίο διαφωνούν οι πολίτες της. Οι δημοσκοπήσεις δείχνουν ότι η πλειοψηφία των Ουκρανών επιθυμεί την ειρήνη, όχι όμως με κάθε κόστος. Μία έρευνα του Οκτωβρίου του 2019 έδειξε ότι το 56,2% ήταν αντίθετο στην απόδοση ειδικού καθεστώτος στην επαρχία του Ντονμπάς και 59% ήταν αντίθετο στην αμνήστευση των αυτονομιστών μαχητών[7].

Οι Ουκρανοί βγαίνουν στους δρόμους

Η υπογραφή της φόρμουλας Steinmeier τον Οκτώβριο εκ μέρους της Ουκρανίας, η οποία άνοιξε το δρόμο για την διάσκεψη στο Παρίσι, έβγαλε χιλιάδες Ουκρανούς στο δρόμο, που διαδήλωσαν ενάντια σε αυτό που είδαν ως παράδοση στη Μόσχα. Οι αντίπαλοι αυτού του σχεδίου που ο Poroshenko αποκάλεσε «φόρμουλα Πούτιν» το βλέπουν ως μείζονα υποχώρηση έναντι της Ρωσίας, καθώς η Ουκρανία δεν έλαβε καμία εγγύηση για την επανάκτηση της κυριαρχίας της μέχρι τα σύνορα που χωρίζουν το Ντονμπάς από την ρωσική επικράτεια. Ο Zelensky δήλωση μετά τη διάσκεψη στο Παρίσι ότι το παραπάνω αποτελεί ζωτική προϋπόθεση προκειμένου να αναγνωρίσει το Κίεβο τις τοπικές εκλογές στο Ντονμπάς[8].

Οι Ουκρανοί αισθάνονται πλέον ότι έχουν όλο και λιγότερους λόγους να εκπληρώσουν τις όρους για τους οποίους δεσμεύτηκαν βάσει του συμφώνου του Μινσκ, με δεδομένο ότι υποτίθεται πως η διαδικασία του Μινσκ θα περιλάβει μία σταδιακή άρση των κυρώσεων της Ε.Ε. κατά της Ρωσίας. Είναι λοιπόν εύκολο για την Ρωσία να επιμείνει στην εφαρμογή των συμφωνιών χωρίς καμία μεταβολή ως προς την συνομολογημένη σειρά ενεργειών. Ένας δεύτερος στόχος του Putin ήταν άλλωστε να υπενθυμίσει στη Γαλλία και τη Γερμανία την αξία των υπογραφών τους. Εκείνες βλέπουν εαυτούς ως διαμεσολαβητές στην σύγκρουση, όμως η Ρωσία τους βλέπει ως de facto χορηγούς της Ουκρανίας και αισθάνεται ότι δεν ασκούν επαρκή πίεση στην Ουκρανία προκειμένου να συμμορφωθεί αυτή με τις υποχρεώσεις που απορρέουν από το σύμφωνο του Μινσκ.

Το καλοκαίρι του 2019, η Ουκρανία αποπειράθηκε χωρίς επιτυχία να αποκτήσει μεγαλύτερο περιθώριο για ελιγμούς εντάσσοντας στις διασκέψεις «τύπου Νορμανδίας» τις ΗΠΑ και το Ηνωμένο Βασίλειο, που τηρούν πιο αυστηρή στάση απέναντι στη Ρωσία. Η δημοσιοποίηση ενός απομαγνητοφωνημένου τμήματος μίας τηλεφωνικής συνομιλίας που είχε τον Ιούλιο του 2019 ο Donald Trump με τον Zelensky γέννησε υποψίες ότι ο Trump προσπάθησε να εκβιάσει τον Zelensky ώστε να ανακοινώσει επίσημη έρευνα σε βάρους του αντιπάλου του στις εκλογές Joe Biden. Αυτό το γεγονός έκανε την Ουκρανία, σε πρώτη τουλάχιστον φάση, τοξικό θέμα για την Ουάσινγκτον[9], αλλά δεν εμπόδισε τις ΗΠΑ να συνάψουν νέα σύμβαση πώλησης αντι-αρματικών πυραύλων Javelin με την Ουκρανία. Ο Trump καθυστέρησε ωστόσο για κάποιο διάστημα την πληρωμή 300 εκατομμυρίων δολαρίων στρατιωτικής βοήθειας προς την Ουκρανία, που είχε ήδη εγκριθεί από το Κονγκρέσο.

Η στάση αναμονής που τηρεί η Ρωσία εγείρει ερωτήματα σχετικά με το ποιος είναι ο τελικός της στόχος. Η απάντηση παραμένει η ίδια που ήταν και το 2014: να αποτρέψει την ένταξη της Ουκρανίας στην ευρω-ατλαντική κοινότητα και το ΝΑΤΟ. Μέχρι πρότινος, η Ρωσία φαινόταν να πιστεύει ότι επιτρέποντας στις αυτονομιστικές επαρχίες να αποκτήσουν ένα ειδικό καθεστώς και να επανενταχθούν στην Ουκρανία θα της πρόσφερε έναν λόγο επί των ουκρανικών υποθέσεων και θα της επέτρεπε να εμποδίσει μια τέτοια εξέλιξη. Η απόφαση που έλαβε ο Putin την άνοιξη του 2019 να παρέχει ρωσικά διαβατήρια στους κατοίκους του Ντονμπάς, όπως έχει ήδη κάνει η Ρωσία και σε άλλες περιπτώσεις «παγωμένων» συγκρούσεων στον πρώην Σοβιετικό χώρο (Υπερδνειστερία, Αμπχαζία και Νότια Οσετία, αυτονομιστικές περιοχές της Μολδαβίας και της Γεωργίας), υπονοεί πως το παραπάνω σχέδιο έχει εγκαταλειφθεί. Μέχρι το τέλος του 2019, περίπου 200.000 από τους σχεδόν 2 εκατομμύρια κατοίκους των αυτονομιστικών περιοχών της Ουκρανίας είχαν λάβει ή είχαν αιτηθεί να αποκτήσουν ρωσικό διαβατήριο[10]. Αυτή η πολιτική βάθυνε το διαχωρισμό ανάμεσα στο Ντονμπάς και την υπόλοιπη Ουκρανία και δημιούργησε αρκετή ελεγχόμενη αστάθεια, ώστε να εμποδίσει την Ουκρανία να ενταχθεί στο ΝΑΤΟ.

Παρά το γεγονός ότι κάτι τέτοιο είναι απίθανο, η μόνη σοβαρή εγγύηση που μπορεί να δώσει το ΝΑΤΟ στην Ρωσία θα ήταν να εγκαταλείψει την ιδέα της ένταξης της Ουκρανίας. Κάτι τέτοιο θα επέτρεπε στο Ντονμπάς να επιστρέψει στην ουκρανική κυριαρχία. Το να αποκτήσει η Ουκρανία καθεστώς αδέσμευτης χώρας ή να αποκηρύξει την κυριαρχία της επί του Ντονμπάς φαίνεται ακόμη πιο απίθανο. Εάν το παρόν status quo διατηρηθεί, το μοντέλο των διασκέψεων «τύπου Νορμανδίας» μπορεί να μετατραπεί σε πλαίσιο διαχείρισης μιας «παγωμένης» σύρραξης, απογοητεύοντας τον Μακρόν.

*O Igor Delanoë είναι αναπληρωτής διευθυντής του Γαλλο-Ρωσικού Παρατηρητηρίου στη Μόσχα.

Πηγή: Le Monde Diplomatique

Μετάφραση: antapocrisis.gr

[1] Σ.τ.Μ.: Ο όρος «διάσκεψη τύπου Νορμανδίας» (Normandy format summit) αναφέρεται στις άτυπες συνομιλίες που έλαβαν χώρα 6 φορές από το 2014 μέχρι σήμερα μεταξύ Ρωσίας, Ουκρανίας, Γαλλίας και Γερμανίας για την επίλυση της ουκρανικής κρίσης. Η αρχή έγινε στην Νορμανδία το 2014, στο περιθώριο του εορτασμού των 70 χρόνων από την απόβαση των συμμαχικών δυνάμεων το 1944.

[2] βλ. Nikita Taranko Acosta, ‘Ukraine imposes its own voice’, Le Monde diplomatique, English edition, May 2019.

[3] Arkady Moshes, ‘The Normandy Summit on Ukraine: no winners, no losers, to be continued’, FIIA Comment, no 14, Finnish Institute for International Affairs, Helsinki, December 2019.

[4] βλ. ‘‘Ukraine plans to resume pension payments to Donbass residents’ (in Russian), Nezavisimaya Gazeta, Moscow, 25 September 2019.

[5] ‘Disengagement: OSCE is monitoring how sides in eastern Ukraine deliver on agreement’, OSCE, 19 October 2016.

[6] Σ.τ.Μ. Η διάσκεψη «τύπου Νορμανδίας» που είχε προγραμματιστεί για τον Μάρτιο-Απρίλιο του 2020 στο Βερολίνο ακυρώθηκε λόγω της έξαρσης της πανδημίας του κορωνοϊού το ίδιο διάστημα.

[7] Η έρευνα στηρίχθηκε σε αντιπροσωπευτικό δείγμα του ουκρανικού πληθυσμού, εξαιρουμένων των κατοίκων της Κριμέας και του Ντονμπάς. Fabrice Deprez, ‘Ukraine remains split over how to achieve peace in contested Donbas region’, Public Radio International, 6 November 2019, www.pri.org/.

[8] ‘Zelensky demands control of the border before elections in the Donbass’ (in Russian), Rossiya Segodnya, Moscow, 10 December 2019.

[9] βλ. Aaron Maté, ‘Will Donald Trump really be impeached?’, Le Monde diplomatique, English edition, November 2019.

[10] ‘Number of Russian citizens in Luhansk People’s Republic is known’ (in Russian), Lenta, 13 November 2019.