Σε ένα άρθρο που πρόσφατα έκανε την εμφάνισή του στο διαδίκτυο, στο οποίο αναφέρεται η αύξηση των κρουσμάτων κατάθλιψης ανά τον κόσμο, παρατηρούμε κάτι ασυνήθιστο. Η κατάθλιψη δεν παρουσιάζεται ως ένα ενδοσυγκρουσιακό συμβάν που βιώνει το άτομο, αλλά ως το απότοκο μιας πολιτικής πραγματικότητας που επικρατεί έξω από αυτό. Η πλέον διαδεδομένη άποψη στο χώρο της ψυχικής υγείας είναι πως τα συμπτώματα της κατάθλιψης οφείλονται σε μια διαταραχή των επιπέδων σεροτονίνης που εκκρίνεται στον εγκέφαλο. Όσο για την αντιμετώπισή της συστήνονται αντικαταθλιπτικά τρίτης γενιάς (εκλεκτικοί αναστολείς επαναπρόσληψης της σεροτονίνης, SSRIs).

Από την άλλη φαίνεται να επανέρχονται στο προσκήνιο απόψεις σαν αυτές που διατυπώθηκαν για πρώτη φορά τη δεκαετία του ’60 από ψυχιάτρους και φιλοσόφους, που καταδεικνύουν τις καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής ως πρωταρχική αιτία για την εκδήλωση της κατάθλιψης. Μπορεί επομένως να αναπτυχθεί ένας γόνιμος προβληματισμός στη βάση του με τι τελικά εμπλέκεται όχι μόνο η κατάθλιψη αλλά ευρύτερα η ψυχική νόσος;

Το κίνημα της αντιψυχιατρικής

Αναζητώντας την προέλευση των πολιτικών προσεγγίσεων στο πεδίο της ψυχικής υγείας, φτάνουμε πίσω στο ρηξιακό πνεύμα του Μάη του ’68 που γέννησε κινήματα αμφισβήτησης όπως ήταν αυτό της αντιψυχιατρικής. Αποτελούμενο από ψυχιάτρους, φιλοσόφους, πολιτικούς ακτιβιστές αλλά και κοινότητες ασθενών, το ανομοιογενές αυτό κίνημα παρήγαγε ένα πλούσιο έργο που επανατοποθετούσε την ψυχιατρική εντός του ιστορικού πλαισίου στο οποίο συγκροτήθηκε ως επιστήμη. Αντιπάλεψε σθεναρά τις κατασταλτικές πρακτικές (λοβοτομές, ηλεκτροσόκ) και τις πρακτικές αποκλεισμού (ψυχιατρικά άσυλα), θέτοντας στο επίκεντρο του προγράμματός του την ψυχιατρική μεταρρύθμιση.

Ας συγκρατήσουμε ότι αυτού του είδους οι πρακτικές αποτέλεσαν για εκείνη την περίοδο ένα εδραιωμένο επιστημονικό παράδειγμα. Συνεπώς οι θεραπευτικές τους ιδιότητες δεν τίθονταν υπό αμφισβήτηση από την μεγάλη πλειοψηφία των επαγγελματιών του χώρου της ψυχικής υγείας. H μεταρρύθμιση ωστόσο αποσκοπούσε τόσο στην κατάργηση των απάνθρωπων μεθόδων με τις οποίες αντιμετωπίζονταν οι ασθενείς, όσο και στο κλείσιμο των ψυχιατρείων που περισσότερο θύμιζαν φυλακές. Προωθήθηκαν έτσι κοινωνικά εγχειρήματα όπως αυτό της Villa 21 το 1962 και του Kingsley Hall το 1965 που καλλιέργησαν ένα αντιπαράδειγμα ανοικτών κοινοτήτων θεραπευτών – θεραπευόμενων σε ισότιμη σχέση και μάλιστα με ελάχιστη έως και καμία χρήση φαρμάκων.

Οι φωνές που αναπτύχθηκαν μέσα σε αυτό το κίνημα ποικίλουν από τις πιο ριζοσπαστικές έως τις πιο φιλελεύθερες. O G. Jervis για παράδειγμα θεωρούσε την ψυχανάλυση μια ρεφορμιστική μέθοδο και πίστευε ότι πρέπει πρώτα να καταρρεύσει ο καπιταλισμός για να μετασχηματιστεί η ψυχιατρική, ενώ ο T.S. Szasz επίσης ψυχίατρος, υποστήριζε ότι στο ψυχοθεραπευτικό μοντέλο έπρεπε να υιοθετηθεί το πνεύμα της ελεύθερης αγοράς.

Οι σχολές που άφησαν μια παρακαταθήκη για την επεξεργασία αυτών των ζητημάτων στο σήμερα, μπορούν να κατηγοριοποιηθούν συνοπτικά ως εξής:

Αγγλοσαξονική /«φιλοσοφική» σχολή (D.Cooper,R.D. Laing, T.S Szasz).
Ιταλογερμανική/«πολιτική» σχολή (Basaglia, Jevris, Σοσιαλιστική κοινότητα ασθενών Χαϊδελβέργης – SPD).
Η ανάλυση των σχέσεων εξουσίας-γνώσης και η βιοπολιτική του Μ. Foucault, που κατέχει μια αυτόνομη θέση συγκριτικά με τα παραπάνω.

Για εκπροσώπους της αγγλικής σχολής όπως ήταν ο Cooper, η αποξένωση και η αλλοτρίωση που καλλιεργούνται μέσα από τον αστικό τρόπο ζωής καθώς και το «παράλογο» του καπιταλισμού ευθύνονται για την εκδήλωση των ψυχικών διαταραχών. Συγκεκριμένα για τον Cooper η τρέλα δεν νοείται ως ασθένεια. Οριακά ισοδυναμεί με μια συνειδησιακή κατάσταση απελευθέρωσης που το άτομο αποκτά όταν αποκόπτεται από την κοινωνική νόρμα που του επιβάλλουν αυτοί που κατέχουν τα μέσα παραγωγής.

Ο Basaglia που από την μεριά του παλεύει για μια «δημοκρατική ψυχιατρική», εστιάζει σε μεθόδους αποκατάστασης της υγείας. Βασισμένος στο θεωρητικό του σχήμα που αφορά την σχέση αποκλειόμενου- αποκλείοντα σε ευρύτερο κοινωνικοπολιτικό επίπεδο, θα προβεί στη διαπίστωση πως ο ψυχικά ασθενής δεν είναι παρά προϊόν του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Ο ίδιος θα δηλώσει πως ενδιαφέρον δεν παρουσιάζει η ασθένεια αλλά ο ασθενής ως κοινωνική υπόσταση.

Ο Foucault μέσα από τις φιλοσοφικές κατηγορίες της ανατομικοπολιτικής του ανθρώπινου σώματος και της βιοπολιτικής του ανθρώπινου είδους, θα αναδείξει τον πειθαρχικό και ρυθμιστικό ρόλο μιας γνώσης εξουσίας όπως ήταν η ψυχιατρική, στο σώμα και στον πληθυσμό συνολικά.

Ο διάχυτος πολιτικός ριζοσπαστισμός της εποχής των εξεγερσιακών θυελλών του Μάη, είναι φανερό πως επηρέασε βαθιά τους ψυχιάτρους και τους θεωρητικούς των θεμάτων που άπτονται στη ψυχική υγεία. Μάλιστα είναι τέτοια η θεωρητική αποδήμηση της ψυχιατρικής που επιτελείται εκείνο το διάστημα, που πολλοί αρχίζουν να αρνούνται την ιδιότητα του ψυχιάτρου.

Πως θα απαντούσαμε στο αρχικό ερώτημα αξιοποιώντας την παρακαταθήκη του αντιψυχιατρικού κινήματος;

Δεν μιλάμε πια με τους ίδιους όρους. Η μεταρρύθμιση ως ένα βαθμό συντελέστηκε, οι κατασταλτικές μέθοδοι, τα βαριά φάρμακα και ο εγκλεισμός υποχώρησαν δίνοντας την θέση τους σε πιο «εξευγενισμένη» ψυχιατρική (στην Ελλάδα η μεταρρύθμιση επιτυγχάνεται μερικώς το ‘90 με καθυστέρηση μιας δεκαετίας). Αυτό που παραμένει ακόμη εγγεγραμμένο στον πυρήνα της ψυχιατρικής επιστήμης, είναι η κυρίαρχη ιδεολογικά άποψη του βιολογικού ντετερμινισμού. Δηλαδή, στην προκειμένη περίπτωση, μια ευθεία αντιστοίχηση της συμπεριφοράς των ασθενών με τις βιοχημικές αντιδράσεις που πραγματοποιούνται εντός του οργανισμού τους.

Προφανώς και μια τέτοια θεώρηση συμφέρει το κεφαλαιοκρατικό σύστημα, πρωτίστως γιατί το αποενοχοποιεί πλήρως από την εξουθένωση, την διάβρωση και την αλλοτρίωση που προκαλούν διαχρονικά οι καπιταλιστικοί όροι εργασίας στο άτομο· κατά τον ίδιο τρόπο που συνέφερε και τους ναζί να επισύρουν την θεωρία του εκφυλισμού και την ευγονική ως επιστημονικά κεκτημένα και άρα ως υποτίθεται αναπόδραστες αντικειμενικότητες, για να οδηγήσουν σε υποχρεωτική στείρωση ή εκτέλεση σε θαλάμους αερίων, περίπου 70.000 ψυχικά πάσχοντες.

Θα ήταν τουλάχιστον άδικο παρ’ όλα αυτά να μην αναγνωρίσουμε πως σε επιστημονικά συνέδρια και μορφωτικές εκδηλώσεις[1] της τελευταίας δεκαετίας στην κοινότητα των βιολόγων και των ψυχιάτρων οι απόψεις του βιολογικού προκαθορισμού χάνουν έδαφος, μπροστά σε στοχαστικά βιολογικά μοντέλα που απορρίπτουν μια αυστηρά μονοσήμαντη σχέση ορμονών-συνθημάτων, εισάγοντας πιθανοκρατικές ερμηνείες που συνδέουν π.χ την έκφραση κάποιου γονιδίου σε συνάρτηση με τις συνθήκες που επικρατούν στο περιβάλλον που ζει ένας οργανισμός.

Αντίστοιχα αναπτύχθηκαν κατά τις τελευταίες δεκαετίες ψυχοθεραπευτικές μέθοδοι που δεν εστιάσουν αποκλειστικά στις ενδοψυχικές συγκρούσεις του ατόμου, αλλά χρησιμοποιούν μια ολιστική προσέγγιση που επιδιώκει να συλλάβει τις σύνθετες σχέσεις που αναπτύσσονται μεταξύ συστημάτων όπως αυτό της οικογένειας, του χώρου δουλειάς, των κοινωνικών και συντροφικών σχέσεων κ.ο.κ. Επίσης θα εθελοτυφλούσαμε αν δεν αναγνωρίζαμε την προσπάθεια που καταβάλλεται σε επιστημονικό και κοινωνικό επίπεδο από μερίδα ακαδημαϊκών και ειδικών στο χώρο της ψυχικής υγείας, που υποστηρίζουν την αποασυλοποίηση και δίνουν καθημερινά μάχες ενάντια στους πολλαπλούς αποκλεισμούς που βιώνουν οι ψυχικά πάσχοντες.

Με βάση τα παραπάνω γίνεται αντιληπτό ότι όσο διάτρητη είναι η άποψη που υποστηρίζει ότι δεν υπάρχει κάτι άλλο πέρα από τη χημεία του εγκεφάλου άλλο τόσο μερική και ανίσχυρη είναι μια τοποθέτηση που επιχειρεί να αποσυνδέσει την ψυχική νόσο από το βιολογικό της στάτους, μετατρέποντάς την σε εξολοκλήρου πολιτικό ζήτημα. Στο παρελθόν όπως είδαμε αποτέλεσε ένα ρηξικέλευθο πρόγραμμα. Ειδικά όμως μετά την αναμόρφωση της ψυχιατρικής αυτή η άποψη δεν βοηθά σε μια αντιπαράθεση με μια ιδεολογικά κυρίαρχη επιστήμη που βιολογικοποιεί την ψυχική νόσο αναγάγοντάς τη σε νευροχημική διεργασία.

Δεν μπορούμε να μη λαμβάνουμε υπόψιν την διττή φύση της ασθένειας, ανθρωπο-φαινομενολογική αλλά και βιολογική που ενυπάρχει σε μια διαλεκτική ενότητα (όπως πρότεινε ο Basaglia). Έχει τεράστια σημασία να αναδεικνύεται η εκδήλωση ψυχικών διαταραχών ως σύμφυτη με τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής (κάτι που έχει εγκαταλείψει χρόνια η αριστερά), την ίδια στιγμή που πρέπει να αποφεύγεται το εύκολο σχήμα κατάληψη των μέσων παραγωγής συνεπάγεται σοσιαλισμό, άρα και εξάλειψη της ψυχικής ασθένειας. Η ίδια η ταξική πάλη διαμορφώνει τους όρους για την ανάπτυξη μιας νέας επιστήμης (όπως υποστήριζαν οι ασθενείς του SPK) που θα επαναπροσδιορίσει τι είναι η ψυχική ασθένεια και πως αντιμετωπίζεται.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

Κούπερ, Ντέιβιντ, Ψυχιατρική και αντιψυχιατρική, μτφρ. Κ Χατζηδήμου – Ι. Ράλλη, Αθήνα: Ράππα, 1974.
Τζέρβις, Τζιοβάννι, Εργάτης και Νεύρωση. Ο Μύθος της Αντιψυχιατρικής, μτφρ. Μ. Τσοσκούνογλου, Αθήνα: Στοχαστής, 1978.
Μπαζάλια, Φράνκο, Οι Θεσμοί της Βίας και άλλα κείμενα, Αθήνα: Βιβλιοτεχνία, 2008
Φουκώ, Μισέλ, Ιστορία της τρέλας στην κλασική εποχή, μτφρ. Π. Μπουρλάκης, Αθήνα: Καλέντης, 2007.
Φουκώ, Μισέλ, Επιτήρηση και Τιμωρία. Η γέννηση της φυλακής, μτφρ. Κ. Χατζηδήμου, Αθήνα: Κέδρος, 2008.
Λέκκα, Βάσια, Ιστορία και θεωρία της ψυχιατρικής, Αθήνα: Futura, 2012
Παπαλέξης Αντρέας, Φιλιππαίος Φραγκίσκος, Η ψυχιατρική στο ΄Γ ΡΑΪΧ: η εξόντωση της μη κανονικότητας ως «κοινωνική» πολιτική.

[1] Φραγκίσκος Κολίσης, Διαλύοντας τον μύθο του γενετικού προκαθορισμού, Ψυχική Υγεία- Σύγχρονες προσεγγίσεις, προβληματισμοί σ.15-23. https://helios-eie.ekt.gr/EIE/bitstream/10442/8701/1/m010550.pdf