Μεθύστε με τ’ αθάνατο κρασί του ‘21

Η Επανάσταση του ’21, κορυφαίο γεγονός της ιστορίας του τόπου μας είναι τ’ αθάνατο κρασί της συλλογικής μνήμης, σημείο αναφοράς και οδηγός για τους κατοπινούς αγώνες του ελληνικού λαού. Το ιδανικό της ελευθερίας που ξεσήκωσε έναν μικρό λαό κόντρα σε θεούς και δαίμονες, έκανε την ελληνική επανάσταση γεγονός ξεχωριστό και μοναδικό στην εποχή της που ενέπνευσε κάθε προοδευτικό άνθρωπο και ξεσήκωσε ένα κύμα αλληλεγγύης σ’ όλο τον κόσμο.

200 χρόνια μετά, επιδιώκεται να ξεθυμάνει το κρασί του ’21. Ξεχνιέται ότι ο ελληνικός λαός ξεσηκώθηκε και αγωνίστηκε για Ελευθερία ή Θάνατο. Ξεχνιέται ότι τις επαναστάσεις τις κάνουν οι λαοί. Η κυρίαρχη τάξη και ιδεολογία προβάλλει με κάθε τρόπο ότι η ανεξαρτησία «χαρίστηκε» από τις τότε μεγάλες δυνάμεις. Άλλες τοποθετήσεις –από τ’ αριστερά και με διάφορες αποχρώσεις μεταξύ τους– παραβλέπουν ή υποτιμούν τον εθνικοαπελευθερωτικό χαρακτήρα του ’21, μένοντας «ξερά» στον αστικό χαρακτήρα της επανάστασης. Έτσι, η επανάσταση θεωρείται έργο της αστικής τάξης, προϊόν της οικονομικής κρίσης μετά τους ναπολεόντειους πολέμους, που ολοκληρώνει το στόχο της με τη δημιουργία αστικού συγκεντρωτικού κράτους μιας και αυτό ήταν το μόνο εφικτό στη δεδομένη ιστορική περίοδο. Οι ίδιες τοποθετήσεις αγνοούν ή υποτιμούν το ρόλο των λαϊκών μαζών, «ξεπετάνε» την κινητήρια δύναμη των ιδεών και την ιδεολογική πάλη στους κόλπους του αγωνιζόμενου έθνους και στη διανόηση της εποχής, βλέπουν τις εσωτερικές αντιθέσεις και συγκρούσεις «ξερά» ως σύγκρουση ανάμεσα σε προωθημένα και καθυστερημένα τμήματα της αστικής τάξης κατατάσσοντας στα δεύτερα συλλήβδην τις ένοπλες δυνάμεις του αγώνα, και χαρακτηρίζουν την εμπλοκή και επέμβαση των ξένων δυνάμεων ως «συμμαχία» με μερίδες της αστικής τάξης.

Οι επαναστάσεις όμως, δεν μπαίνουν σε «κουτάκια» και σε «γωνιασμένα» σχήματα. Και η Ελληνική Επανάσταση, με εθνικό και κοινωνικό περιεχόμενο μαζί, γεγονός που την καθιστά μοναδική, ξεχωριστή και με κοσμοϊστορική σημασία στην ιστορική στιγμή και στις συνθήκες που ξεσπά, έχει πολλές και πλούσιες πλευρές για να ερμηνευτεί και να αποτιμηθεί «ξερά» και «ξύλινα».

Η διαμόρφωση εθνικής συνείδησης, διαδικασία που συντελείται σιγά-σιγά στα χρόνια της τουρκοκρατίας, ανταμώνει και ολοκληρώνεται με το νεοελληνικό διαφωτισμό. Η αφύπνιση των ελληνικών πληθυσμών –αλλά και όλων των υπόδουλων λαών στα Βαλκάνια– έργο πρωτοπόρων φωτισμένων αγωνιστών, έρχεται μέσα από την πολύπλευρη διαφωτιστική δουλειά τους για τη διάδοση των ιδεών της ελευθερίας, της ισότητας, της δικαιοσύνης, της αποτίναξης κάθε μορφής τυραννίας. Ιδέες και κινήσεις που καταπολεμήθηκαν λυσσαλέα τόσο από την ευρωπαϊκή όσο και από τη ντόπια αντίδραση με συλλήψεις και δολοφονίες, συκοφαντίες, αφορισμούς, λογοκρισία και απαγόρευση κειμένων, νουθεσίες στους ραγιάδες για υπακοή και υποταγή. Οι προεπαναστατικές οργανώσεις και αγωνιστές μπολιάζουν τις υπόδουλες μάζες με το «καλύτερα μιας ώρας ελεύθερη ζωή…». Η Φιλική Εταιρία οργανώνει τον ξεσηκωμό.

Στην οθωμανική αυτοκρατορία επικρατούν φεουδαρχικές σχέσεις παραγωγής και η πλειοψηφία του ελληνικού πληθυσμού είναι φτωχοί χωρικοί που ζουν σε συνθήκες άγριας εκμετάλλευσης και εξαθλίωσης. Οι κοτζαμπάσηδες, κάτοχοι γης, πλούτου και πολιτικής εξουσίας –διαχειρίζονται τις κοινότητες και τις αντιπροσωπεύουν απέναντι στην οθωμανική εξουσία, εισπράττουν και μοιράζουν τους φόρους– είναι πιο στυγνοί εκμεταλλευτές και πιο μισητοί στο λαό από τους Οθωμανούς. Είναι «τουρκολάτρες» –έτσι τους αποκαλεί ο λαός– και αντίθετοι σε κάθε ιδέα ξεσηκωμού. Η ανάπτυξη του εμπορίου, της ναυτιλίας και της βιοτεχνίας γεννάει αστικά στρώματα που συσσωρεύουν πλούτο και δύναμη αλλά είναι ανολοκλήρωτα ως τάξη, και ένα πλήθος χειρωνακτών και υπαλλήλων που απασχολούνται σ’ αυτές τις δραστηριότητες –τεχνίτες, εργάτες, μεταφορείς, ναύτες, γραμματικοί, λογιστές… Οι Φαναριώτες είναι η αριστοκρατία με τίτλους και αξιώματα και υπηρετούν το οθωμανικό κράτος σε υψηλές διοικητικές θέσεις. Τα πατριαρχείο και ο ανώτερος κλήρος είναι η ανώτατη αρχή των χριστιανικών πληθυσμών, κατέχουν προνόμια, πλούτο και δύναμη και φροντίζουν να κρατούν το ραγιά υποταγμένο.

Η Επανάσταση του ’21 έρχεται να λύσει την αντίθεση ραγιάς/οθωμανική εξουσία. Είναι ένας εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας. Η λύση αυτής της αντίθεσης συνεπάγεται την ανατροπή των φεουδαρχικών παραγωγικών σχέσεων και αυτό προσδίδει αστικό χαρακτήρα στην ελληνική επανάσταση. Όμως οι αστικές επαναστάσεις αυτής της περιόδου είναι λαϊκές επαναστάσεις. Πραγματοποιούνται από τις λαϊκές μάζες που οδηγούνται από συνθήματα και αγωνίζονται ενάντια στην καταπίεση. Αστική επανάσταση δεν σημαίνει ούτε προϋποθέτει την ύπαρξη συγκροτημένης αστικής τάξης με συγκεκριμένους στόχους (για παράδειγμα, ο Πόλεμος των χωρικών εντάσσεται στις αστικές επαναστάσεις, στη Γαλλική επανάσταση ο λαός του Παρισιού γκρέμισε τη Βαστίλη). Η ανατροπή των φεουδαρχικών και η επικράτηση καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής οδηγεί τελικά στη συγκρότηση της αστικής τάξης και στην πολιτική κυριαρχία της (μόνο το προλεταριάτο συγκροτείται ως τάξη πριν την κατάληψη της εξουσίας), με τις επαναστάσεις της πλειοψηφίας να καταλήγουν στην επικράτηση των συμφερόντων της μειοψηφίας.

Στον προεπαναστατικό ελληνικό χώρο δεν μπορούμε να μιλάμε για συγκροτημένη και διαμορφωμένη αστική τάξη. Έχουμε αστικά (μεγαλέμποροι, καραβοκύρηδες) και μικροαστικά (διανόηση, εμποροϋπάλληλοι, λογιστές, γραμματικοί…) στρώματα. Η εθνική αφύπνιση των ελληνικών πληθυσμών και η ιδεολογική/προπαγανδιστική και οργανωτική προετοιμασία της επανάστασης οφείλεται στους δεύτερους.

Η εθνική απελευθέρωση είναι υπόθεση όλου του λαού που αποφασίζει να διαλέξει ή την Ελευθερία ή το Θάνατο. Για τα αστικά στοιχεία αυτό σημαίνει σπάσιμο των δεσμών της οθωμανικής διοίκησης και παράλληλα ξεπέρασμα των φεουδαρχικών παραγωγικών σχέσεων ώστε να έχουν «ζωτικό χώρο» και να ολοκληρωθούν σαν τάξη. Για τις λαϊκές μάζες σημαίνει αποτίναξη του ζυγού του τούρκου αγά και παράλληλα αποτίναξη κάθε ζυγού και αδικίας. Και είναι οι λαϊκές μάζες που σήκωσαν το όλο βάρος του αγώνα για να είναι ελεύθεροι κι όχι ραγιάδες.

Πολιτικά και ιδεολογικά αντιπαλεύουν δύο «στρατόπεδα» και δύο «γραμμές». Από τη μια το προοδευτικό-δημοκρατικό και από την άλλη το συντηρητικό-ολιγαρχικό. (Χωρίς να είναι ενιαία και συγκροτημένα, με αντιθέσεις και διαφορές στο «εσωτερικό» τους). Το πρώτο οδηγείται από τις ιδέες και τους στόχους του Ρήγα και της Φιλικής Εταιρίας και το δεύτερο από την εξασφάλιση και διατήρηση της εξουσίας, του πλούτου και της θέσης που είχε. Το πρώτο συσπειρώνει τα πιο πρωτοπόρα στοιχεία, μέλη της Φιλικής, λαϊκούς αγωνιστές και πολλούς οπλαρχηγούς, και το δεύτερο τα τζάκια του Μοριά, τους καραβοκυραίους των νησιών και τους Φαναριώτες που έρχονται στην επαναστατημένη Ελλάδα (Μαυροκορδάτος, Θ. Νέγρης, Κ. Καρατζάς…). Οι πρώτοι ανάβουν το φυτίλι της Επανάστασης, οι δεύτεροι πειθαναγκάζονται να ακολουθήσουν. Κι αφού, θέλοντας και μη, μπαίνουν στο χορό, βασικό τους μέλημα είναι να έχουν το πάνω χέρι.

Τα αστικά στρώματα που εκόντες άκοντες βρέθηκαν στη φωτιά μιας εθνικοαπελευθερωτικής επανάστασης, σε κόντρα ή σε σύμπνοια με τους κοτζαμπάσηδες (δεν είναι τα πράγματα στατικά και «γραμμικά» σε όλη τη διάρκεια της επανάστασης) είχαν ως βασικό τους μέλημα τη νομή της εξουσίας και τη διασφάλιση των ταξικών τους συμφερόντων. Μπροστά σ’ αυτά, η πορεία της επανάστασης (τουλάχιστον αφότου στέριωσε) έμπαινε σε δεύτερη μοίρα –άλλοτε συνειδητά, άλλοτε απλώς κοντόφθαλμα, πάντως έμπαινε σε δεύτερη μοίρα. Αυτή η διασφάλιση απαιτούσε το διαχωρισμό από «καρβοναρικά κινήματα», την καταστολή γνήσια λαϊκών εκδηλώσεων, το κυνήγι και τον παραμερισμό ή και τον προσεταιρισμό των οπλαρχηγών, και την αναζήτηση ξένης προστασίας.

Οι οπλαρχηγοί (κλέφτες κι αρματολοί με τους νταϊφάδες τους), όσο κι αν διακρίνονται από καθυστερημένα πολιτικά και κοινωνικά αντανακλαστικά (πάλι δεν μιλάμε για κάτι ενιαίο και στατικό), διαπαιδαγωγημένοι με πνεύμα ελευθερίας και ανυπακοής, ανυπότακτοι στα χρόνια της τουρκοκρατίας, έμπειροι και αποτελεσματικοί στον κλεφτοπόλεμο, είναι η ένοπλη δύναμη κρούσης της επανάστασης. Σ’ αυτούς και στα μπουρλότα της θάλασσας οφείλεται το στέριωμα και η επιτυχία της επανάστασης. Και στον παραμερισμό τους, το «πάγωμα» της επανάστασης. Το πνεύμα ελευθερίας και ανυπακοής τους κατατάσσει –ενστικτώδικα και διαισθητικά περισσότερο– στο δημοκρατικό «στρατόπεδο». Η «πολιτική καθυστέρηση» φέρνει πολλούς απ’ αυτούς να συμμετέχουν στις «εσωτερικές» συγκρούσεις του άλλου «στρατοπέδου».

Η πάλη για τον πολιτικό προσανατολισμό και την εξουσία στο ξεσηκωμένο έθνος και τη διοίκησή του θα κρατήσει σ’ όλη τη διάρκεια της επανάστασης, με τους συντηρητικούς-ολιγαρχικούς να κερδίζουν συνεχώς έδαφος και να επικρατούν από το πρώτο κιόλας διάστημα, καλύπτοντας αμέσως το κενό εξουσίας που προκύπτει στις ξεσηκωμένες και απελευθερωμένες περιοχές (Πελοποννησιακή Γερουσία, Άρειος Πάγος, Γερουσία Δυτικής Χέρσου Ελλάδος). Οι Φιλικοί δεν έχουν ούτε προετοιμασία, ούτε σχέδιο, ούτε «μηχανισμό» για κάτι τέτοιο. Πολιτικά λάθη, συμβιβασμοί, αλλά και ο «κατευναστικός» ρόλος του Κολοκοτρώνη (Βέρβαινα) παγιώνουν αυτές τις καταστάσεις. Όπου πρωτοπόροι αγωνιστές ξεσηκώνουν τις λαϊκές μάζες είτε δεν εγκαθιδρύουν λαϊκή εξουσία (Παν. Καρατζάς στην Πάτρα, Μελ. Βασιλείου στην Αθήνα), είτε όπου εγκαθιδρύεται ανατρέπεται γρήγορα (Αντ. Οικονόμου – Ύδρα, Δ. Μπαλής – κομμούνα της Άνδρου). Οι παραπάνω –και πολλοί άλλοι– θα δολοφονηθούν αργότερα. Μόνο στη Σάμο θα διατηρηθεί η λαϊκή εξουσία (Λ. Λογοθέτης – καρμανιόλοι).

Το ζήτημα της κεντρικής εξουσίας και διοίκησης «τακτοποιείται» εύκολα υπέρ των συντηρητικών-ολιγαρχικών. Η επιλογή αντιπροσώπων στις εθνοσυνελεύσεις είτε με διορισμό (Επίδαυρος) είτε κάλπικο τρόπο «εκλογής» (Άστρος) τους δίνει άνετη πλειοψηφία. Η Α’ εθνοσυνέλευση κηρύσσει την «πολιτικήν ύπαρξιν και ανεξαρτησία της Ελλάδος» και βάζει τις βάσεις δημοκρατικού πολιτεύματος. (Απότοκο επαναστατικής κατάστασης όπου δεν ήταν δυνατό να οριστεί κάτι διαφορετικό). Παράλληλα όμως, αναγνωρίζει τις τρεις Γερουσίες που έχουν συγκροτηθεί ντε φάκτο, διαχωρίζεται από τις «στασιώδεις εξεγέρσεις» άλλων ευρωπαϊκών λαών, αντικαθιστά τη σημαία της Φιλικής με τη γαλανόλευκη. Η Β’ εθνοσυνέλευση που διεξάγεται μέσα σε εμφυλιοπολεμικό κλίμα, διευρύνει τις δημοκρατικές διατάξεις, καταργεί τις Γερουσίες, αποφασίζει την εκποίηση της γης –για να την πάρει άρον-άρον πίσω μετά από σφοδρότατες λαϊκές αντιδράσεις. Παράλληλα, αποφασίζεται να αναζητηθεί δάνειο από το εξωτερικό, αλλά και να αναζητηθεί πρόσωπο για να χριστεί βασιλιάς.

Σε όλη τη διάρκεια της επανάστασης η κεντρική κυβέρνηση ούτε αποκτά κύρος ούτε κερδίζει την εμπιστοσύνη του αγωνιζόμενου λαού. Στους εκπρόσωπούς της βλέπει ή διαισθάνεται ταξικούς αντίπαλους και καταπιεστές. Σε κρίσιμες στιγμές για την επανάσταση είτε «την κοπανάει» (Δράμαλης), είτε αδρανεί ή δεν βοηθά έγκαιρα και ουσιαστικά (Κάσος, Ψαρά, Μεσολόγγι…). Στο στρατιωτικό-πολεμικό επίπεδο οι αποφάσεις και επιλογές της είναι είτε λαθεμένες είτε καταστροφικές (πολιορκία κάστρου Πάτρας, εκστρατεία Μαυροκορδάτου-Πέτα, απόβαση Ιμπραήμ, καταστροφή στο Φάληρο, αποστολή εκστρατευτικού σώματος στη Βηρυτό!!!). (Τα παραπάνω οφείλονται σε μεγάλο βαθμό και στις αντιθέσεις στους κόλπους του συντηρητικού στρατοπέδου για τη νομή της πολιτικής εξουσίας). Γίνεται κάκιστη διαχείριση στα δημόσια οικονομικά (άσκοπες σπατάλες, ιδιοποίηση, χρησιμοποίηση δημόσιου χρήματος για τους εμφύλιους, δεν μπαίνουν αναγκαστικές εισφορές στους πλούσιους, σκανδαλώδη δάνεια). Δεν γίνεται διανομή γης στους ακτήμονες, που εξακολουθούν να δουλεύουν με τους ίδιους όρους και τους ίδιους φόρους όπως πριν. Δεν υπάρχει μέριμνα για τους πρόσφυγες. Αντίθετα, με κύρος και εμπιστοσύνη περιβάλλονται οι οπλαρχηγοί και αυτοί αναγνωρίζονται ως φυσικοί ηγέτες και απελευθερωτές, αυτοί που κρατούν όρθια την επανάσταση.

Η αναζήτηση ξένης προστασίας και η υπαγωγή των εθνικών δικαίων στα συμφέροντα των ξένων δυνάμεων, ναρκοθετεί κάθε δημοκρατική εξέλιξη, κουτσουρεύει την εθνική ανεξαρτησία και βάζει τις βάσεις της κατοπινής εξάρτησης. Η πολιτική ηγεσία του επαναστατημένου έθνους αδυνατεί να δει οποιαδήποτε εξέλιξη χωρίς τη συναίνεση και την προστασία κάποιας ή κάποιων μεγάλων δυνάμεων, αδυνατεί να δείξει εμπιστοσύνη στη δύναμη της ίδιας της επανάστασης. Ακριβώς γιατί οι επαναστάσεις είναι έργο των λαϊκών μαζών και οι προσδοκίες και οι πόθοι του ξεσηκωμένου ελληνικού λαού διαφέρουν από τις προσδοκίες των αστικών στρωμάτων, κι ακόμα, ο «παραγκωνισμός» του λαού (και σαν προσδοκίες και σαν δυναμικού παράγοντα της επανάστασης) φέρνει το «πάγωμα» της επανάστασης. Η διαμορφωνόμενη αστική τάξη λοιπόν, επιζητά και καταφεύγει στην «προστασία» των ξένων δυνάμεων γιατί δεν αισθάνεται και δεν είναι ισχυρή ώστε να επιβάλει την κυριαρχία της.

Από ελληνικής πλευράς δεν έχουμε «διπλωματικές κινήσεις» (τουλάχιστον από ένα σημείο και μετά) αλλά παράδοση της τύχης της επανάστασης στις ξένες δυνάμεις. Δεν έχουμε «συμμαχίες» αλλά (άμεσα ή έμμεσα) εξυπηρέτηση ξένων συμφερόντων –κυρίως αγγλικών. Από τις μηχανορραφίες του Μαυροκορδάτου, το «συμφωνητικό της πωλημένης Ελλάδας» που δίνει την Ελλάδα πεσκέσι στην Αγγλία (και που προκάλεσε οργή στις τάξεις των αγωνιστών και της διανόησης), μέχρι τον τρίτο εμφύλιο και τη δολοφονία του Καποδίστρια δεν είναι παρά μόνο η εξυπηρέτηση των αγγλικών συμφερόντων –κι όχι η εξυπηρέτηση αυτών καθαυτών των συμφερόντων της «αγγλόφιλης» αστικής μερίδας. Το ίδιο το γεγονός ότι τα πρωτόκολλα και οι συμφωνίες που οδήγησαν στην «επίσημη» δημιουργία ελληνικού κράτους έγιναν με συμφωνίες και παζαρέματα αποκλειστικά μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων, χωρίς καν την τυπική έστω παρουσία της ελληνικής πλευράς, βάζει τη σφραγίδα της εξάρτησης. (Και αυτή η εξάρτηση είναι πιο κραυγαλέα – η εξάρτηση στην εποχή του ιμπεριαλισμού είναι πιο «δυσδιάκριτη»).

Από πλευράς ξένων δυνάμεων (πάλι από ένα σημείο και μετά) δεν έχουμε «παρεμβάσεις» αλλά επέμβαση. Η απόλυτα εχθρική στάση τους (Ιερή Συμμαχία), η υπονόμευση της επανάστασης και η άμεση ή έμμεση βοήθεια στους Οθωμανούς (Επτάνησα, παρεμπόδιση ελληνικών πλοίων και διευκόλυνση οθωμανικών, κατασκοπεία και παροχή πληροφοριών στους Οθωμανούς) θα αρχίσει να τροποποιείται μόνο όταν η επανάσταση έχει εδραιωθεί αμετάκλητα και η μη «διευθέτηση» του ελληνικού «προβλήματος» βάζει σε κίνδυνο συμφέροντά τους ή τις αφήνει πίσω στον μεταξύ τους ανταγωνισμό. Πέρα από τα γεωπολιτικά και οικονομικά τους συμφέροντα, το γεγονός ότι η ελληνική επανάσταση ξεπερνούσε το εθνικό πλαίσιο και αποτελούσε σημείο αναφοράς για τους προοδευτικούς, φιλελεύθερους και δημοκρατικούς ανθρώπους, ξεσηκώνοντας (ιδιαίτερα μετά το Μεσολόγγι) ένα τεράστιο κύμα αλληλεγγύης, συνιστούσε κίνδυνο για την καθεστηκυία τάξη στην Ευρώπη. Έπρεπε λοιπόν, να περιοριστεί, να ελεγχθεί, να «κοντύνει».

Η ορμητική και νικηφόρα πορεία της επανάστασης τα πρώτα πέντε χρόνια ενάντια σε θεούς και δαίμονες και με ελάχιστα μέσα, και η αντοχή της όταν όλα έδειχναν πως δεν μπορεί να κρατηθεί, δείχνει ξεκάθαρα πως κάθε άλλο παρά «νομοτελειακή» ήταν η παραπέρα εξέλιξη. (Και είναι ακριβώς αυτή η επαναστατική ορμή που παρά τους δυσμενείς συσχετισμούς ανατρέπει κοινωνικοοικονομικούς σχηματισμούς – χωρίς αυτήν οι κοινωνικοοικονομικοί σχηματισμοί θα διαιωνίζονται παρά την ανάπτυξη των υλικών προϋποθέσεων που απαιτούν την ανατροπή τους). Η επικράτηση του συντηρητικού-ολιγαρχικού «στρατοπέδου» (με όλες τις αντιθέσεις και τις συγκρούσεις στους κόλπους του) και η εναπόθεση της λύσης στα χέρια των μεγάλων δυνάμεων ερήμην του αγωνιζόμενου έθνους, αφήνουν την επανάσταση κολοβή και ανολοκλήρωτη.

Η δημιουργία ανεξάρτητου ελληνικού κράτους είναι από μόνη της γεγονός σημαντικότατο και ξεχωριστό. Είναι αποτέλεσμα τεράστιων θυσιών και ποταμών αίματος. Όμως, η επικυριαρχία ξένων δυνάμεων και η απόλυτη εξάρτηση απ’ αυτές (πιο κραυγαλέα και ξεκάθαρη από την εξάρτηση στην εποχή του ιμπεριαλισμού που είναι «δυσδιάκριτη»), το καθεστώς απόλυτης μοναρχίας, ο περιορισμός της εδαφικής του επικράτειας, οι –ίδιες και χειρότερες– συνθήκες ζωής των λαϊκών μαζών, η οικονομική, κοινωνική και πολιτιστική καθυστέρηση, αφήνουν ανεκπλήρωτα βασικά ζητήματα για τα οποία ξεσηκώθηκε και αγωνίστηκε ο ελληνικός λαός. Δεν αντιστοιχούν στην Ελευθερία που οραματίστηκαν και γι’ αυτήν βρήκαν το Θάνατο χιλιάδες αγωνιστές του ’21. Η τοποθέτηση ότι «αυτό μπορούσε να γίνει, γιατί έτσι ήταν τα αστικά κράτη της εποχής» είναι αντιϊστορική και αντιδιαλεκτική. Το ιδανικό της ελευθερίας πάντα θα εμπνέει και θα ξεσηκώνει τους καταπιεσμένους όπου γης για να σπάνε τα δεσμά τους.